Several people have asked me, why the t- in the Irish title of "The Breadwinner" - i.e. "An tSaothraí".
The sad answer is: it is wrong. "Saothraí" is indeed the Irish word for "breadwinner", but as it is masculine, it doesn't take that t- in nominative case. "An Saothraí" would be correct. However, in the genitive case - which in this word does not affect the ending - the t- is needed. Thus, "an saothraí" = "the breadwinner", but "airgead an tsaothraí" = the breadwinner's money.
I think this is an example of "forcheartú", i.e. hypercorrection. It means the extension of a perceivedly difficult grammatical feature to where it does not correctly apply, "just in case".
Learning Irish
This blog is aimed at English-speaking learners of Irish. My earlier blog stopped to be recognized by browsers, so I am moving all my stuff here. Seo seanbhlag do lucht na Gaeilge a d'athbheoigh mé, toisc nach raibh an blag eile a bhí agam inléite a thuilleadh - ní raibh na brobhsálaithe in ann an friothálaí a aithint.
Wednesday, February 20, 2019
Monday, February 04, 2019
An fíor nach bhfuil litríocht shuimiúil ar fáil?
Nuair nach raibh mé ach i mo thosaitheoir ag foghlaim na Gaeilge, ba é an deilín a bhí le cluinstin ó gach uile dhuine i saol na Gaeilge a raibh aithne agam air ná nach raibh ach litríocht leadránach ar fáil i nGaeilge, leabhair nach gcuirfeadh an t-aos óg suim ar bith iontu, agus ar ndóigh ba é "Peig" ba mhó a bhí i gceist acu. Mar sin chinn mé féin ar an teanga a fhoghlaim chomh foirfe agus a thiocfadh liom agus lón léitheoireachta a sholáthar nach mbeadh an locht sin air.
Tá mé ag foilsiú litríochta sa teanga le deich mbliana anuas, ach san am chéanna is é an tuairim atá ag aibiú agam ná nach í an easpa lónléitheoireachta an fhadhb is mó. Déarfainn go bhfuil cuid mhaith leabhar scríofa ann ach amháin nach n-aithnítear mar dhea-leabhair iad agus nach n-athfhoilsítear iad. Thiar sna nóchaidí, nuair nach raibh ionam ach foghlaimeoir, fuair mé mar bhronntanas ó chairde in Éirinn dhá leabhar le Seán Ó Mulláin: de réir chosúlachta bhí sraith iomlán cumtha ag an scríbhneoir áirithe seo faoi eachtraí na Rianach - teaghlach Éireannach i ré na bPéindlíthe mar a tuigeadh dom - agus bhain an dá úrscéal seo leis an tsraith úd. Eachtraí i stíl Alexandre Dumas a bhí ann, agus an claíomh á bhagairt ó leathanach go leathanach - ní raibh na scéalta leadránach ar aon nós. Sin é an bhreith a thug Alan Titley féin orthu sa mhonagraf mhór faoi na úrscéalta Gaeilge a tháinig óna pheann fadó. Maidir le feabhas na teanga, tá a fhios agaibh chomh dian is a bhím i gcúrsaí na stíle agus na gramadaí - agus na comhréire ach go háirithe - ach ní raibh mé féin ábalta mórán loicht a fháil ar chaighdeán na Gaeilge sna leabhair seo.
Ba é an teach foilsitheoireachta úd FNT - Foilseacháin Náisiúnta Teoranta - a chuir na húrscéalta seo i bprionta. Tá an comhlacht sin féin ar shlí na fírinne leis na scórtha bliain ó shin ach bhí seanstoc de chuid FNT ar fáil sna siopaí leabhar ar fud na hÉireann chomh déanach le deich mbliana ó shin. Mar a thuigim an scéal bhí clú an náisiúnachais ar an ngnólacht, agus is dóigh liom gur cúis é sin le chomh hiomlán is a ligeadh éacht foilsitheoireachta FNT i ndearmad, ionas nach bhfuiltear sásta na leabhair sin a chur in athchló. Is dócha go síltear go bhfuil teachtaireacht idé-eolaíoch iontu a chuirfeadh míchompord ar lucht ár gcomhaimsire. Mé féin áfach ní bhuairfinn mo chloigeann faoi sin.
Go bhfios dom ba é FNT a chuir an chéad eagrán de Mháire Nic Artáin i gcló fosta. Ba mhór an t-athaimsiú é Máire Nic Artáin nuair a d'fhoilsigh Cló Iar-Chonnacht in athuair é faoi dheireadh na nóchaidí. Caithfidh mé a admháil nach raibh mé féin cinnte faoi fheabhas an leabhair nuair a chonaic mé an chéad uair é, ach ansin fuair mé amach gur dea-Ghaeilge amach is amach a bhí ann gan aon fhocal a rá i dtaobh chomh dúisitheach is a bhí an scéal. Dáiríribh chuir sé úrscéalta Joan Lingard faoi Kevin agus Sadie i gcuimhne dom - ar ndóigh tá na leabhair sin ar fáil as Fionlainnis agus bhí nuair a bhí mé féin i mo dhéagóir - agus nuair a chuala mé go bhfuiltear ag léamh Mháire Nic Artáin i scoileanna Éireannacha ba ola ar mo chroí é: leabhar chomh suimiúil chomh dea-scríofa, agus cé nach cainteoir dúchais a bhí san údar bhí máistreacht as an ngnáth sroichte aige sa teanga nuair a bhreac sé síos an saothar sin.
Tá mé ag foilsiú litríochta sa teanga le deich mbliana anuas, ach san am chéanna is é an tuairim atá ag aibiú agam ná nach í an easpa lónléitheoireachta an fhadhb is mó. Déarfainn go bhfuil cuid mhaith leabhar scríofa ann ach amháin nach n-aithnítear mar dhea-leabhair iad agus nach n-athfhoilsítear iad. Thiar sna nóchaidí, nuair nach raibh ionam ach foghlaimeoir, fuair mé mar bhronntanas ó chairde in Éirinn dhá leabhar le Seán Ó Mulláin: de réir chosúlachta bhí sraith iomlán cumtha ag an scríbhneoir áirithe seo faoi eachtraí na Rianach - teaghlach Éireannach i ré na bPéindlíthe mar a tuigeadh dom - agus bhain an dá úrscéal seo leis an tsraith úd. Eachtraí i stíl Alexandre Dumas a bhí ann, agus an claíomh á bhagairt ó leathanach go leathanach - ní raibh na scéalta leadránach ar aon nós. Sin é an bhreith a thug Alan Titley féin orthu sa mhonagraf mhór faoi na úrscéalta Gaeilge a tháinig óna pheann fadó. Maidir le feabhas na teanga, tá a fhios agaibh chomh dian is a bhím i gcúrsaí na stíle agus na gramadaí - agus na comhréire ach go háirithe - ach ní raibh mé féin ábalta mórán loicht a fháil ar chaighdeán na Gaeilge sna leabhair seo.
Ba é an teach foilsitheoireachta úd FNT - Foilseacháin Náisiúnta Teoranta - a chuir na húrscéalta seo i bprionta. Tá an comhlacht sin féin ar shlí na fírinne leis na scórtha bliain ó shin ach bhí seanstoc de chuid FNT ar fáil sna siopaí leabhar ar fud na hÉireann chomh déanach le deich mbliana ó shin. Mar a thuigim an scéal bhí clú an náisiúnachais ar an ngnólacht, agus is dóigh liom gur cúis é sin le chomh hiomlán is a ligeadh éacht foilsitheoireachta FNT i ndearmad, ionas nach bhfuiltear sásta na leabhair sin a chur in athchló. Is dócha go síltear go bhfuil teachtaireacht idé-eolaíoch iontu a chuirfeadh míchompord ar lucht ár gcomhaimsire. Mé féin áfach ní bhuairfinn mo chloigeann faoi sin.
Go bhfios dom ba é FNT a chuir an chéad eagrán de Mháire Nic Artáin i gcló fosta. Ba mhór an t-athaimsiú é Máire Nic Artáin nuair a d'fhoilsigh Cló Iar-Chonnacht in athuair é faoi dheireadh na nóchaidí. Caithfidh mé a admháil nach raibh mé féin cinnte faoi fheabhas an leabhair nuair a chonaic mé an chéad uair é, ach ansin fuair mé amach gur dea-Ghaeilge amach is amach a bhí ann gan aon fhocal a rá i dtaobh chomh dúisitheach is a bhí an scéal. Dáiríribh chuir sé úrscéalta Joan Lingard faoi Kevin agus Sadie i gcuimhne dom - ar ndóigh tá na leabhair sin ar fáil as Fionlainnis agus bhí nuair a bhí mé féin i mo dhéagóir - agus nuair a chuala mé go bhfuiltear ag léamh Mháire Nic Artáin i scoileanna Éireannacha ba ola ar mo chroí é: leabhar chomh suimiúil chomh dea-scríofa, agus cé nach cainteoir dúchais a bhí san údar bhí máistreacht as an ngnáth sroichte aige sa teanga nuair a bhreac sé síos an saothar sin.
Friday, February 01, 2019
Lá 'le Bríde Sona! (note the s- without séimhiú)
It is again the First of February, also known as Lá Fhéile Bríde, or Lá 'le Bríde. Note that the correct way to wish a good Lá 'le Bríde is to use the MASCULINE form of the adjective, because the noun lá = day is masculine nominative. The fact that there is a lot of stuff between the noun and the adjective does not change anything about that.
So, this is correct:
LÁ 'LE BRÍDE SONA DUIT (to one person)
LÁ 'LE BRÍDE SONA DAOIBH (to several persons)
So, this is correct:
LÁ 'LE BRÍDE SONA DUIT (to one person)
LÁ 'LE BRÍDE SONA DAOIBH (to several persons)
Sunday, January 06, 2019
Ciclipéid na Réalteolaíochta: Córas héilealárnach - Doimhneacht optúil
Córas
héilealárnach a
thugtar ar an tuiscint go bhfuil na pláinéid agus réadanna beaga
eile an Ghrianchórais ag fithisiú na Gréine – d'fhéadfá ”córas
grianlárnach” a thabhairt uirthi chomh maith. Rith
an smaoineamh seo le réalteolaithe sean-Ghréagacha féin. An chéad
duine acu a raibh tuiscint héilealárnach aige ar an nGrianchóras
ba é Aristarchus
ó Samos é. Ina
dhiaidh sin, áfach, fuair an tuiscint
gheolárnach
(an
tuiscint a chuir an Domhan i lárphointe na hollchruinne)
an lámh in uachtar go ceann na gcéadta bliain, cé go raibh
réalteolaithe
áirithe
fonnmhar locht a fháil air.
An
leagan den gheolárnachas a
bhí i bhfeidhm san am, is gnách córas Tholamaeis a thabhairt air.
Ba
é Claudius Ptolamaeus, nó Tolamaes mar a thugaimid air as Gaeilge,
a d'fhág a ainm ar an gcóras sin. Mhair
Tolamaes i gCathair Alastair (Alexandria) san
Éigipt sa dara haois i ndiaidh bhreith Chríost. Saoránach
Rómhánach a bhí ann, ach mar ba ghnách i gcúigí oirthearacha
Impireacht na Róimhe, ba í an Ghréigis teanga a chuid scríbhinní.
Ba
é an Polannach Mikołaj
Kopernik, nó Nicolaus
Copernicus as Laidin,
a d'athbheoigh an córas héilealárnach sa
bhliain 1514 leis an tráchtas beag úd Commentariolus.
Nuair a bhí a shaol ag druidim chun deiridh, bhí sé ag obair ar
shaothar eile, De
revolutionibus orbium coelestium
(”Faoi imrothluithe na reann neimhe”), a chuaigh i gcló faoin am
a fuair sé bás, sa bhliain 1543.
Is
minic a shíltear go raibh ar Chopernicus a thuiscint ar struchtúr
an ghrianchórais a chosaint ar an Eaglais Chaitliceach nó go raibh
an Eaglais go tréan in aghaidh an héilealárnachais. Ní mar a
shíltear a bhítear, áfach. Bhí
Copernicus na scórtha bliain ag déanamh créafóige nuair a chuaigh
an Eaglais chun cogaidh ar an héilealárnachas, agus
ba é an tIodálach Galileo Galilei ba mhó a bhí thíos leis.
Bhí
Galilei ina cheannródaí ag baint úsáide as an teileascóp le
breathnuithe réalteolaíocha a dhéanamh, agus sa bhliain 1610
d'fhoilsigh sé saothar beag eolaíochta ina ndearna sé cur síos ar
a raibh feicthe aige, Sidereus
Nuncius nó
”Teachtaire na Réaltaí”. Bhí
sé tar éis ceithre shatailít a aithint ag Iúpatar, agus
breathnuithe déanta aige ar an nGealach s'againn féin: chonaic sé
cuid mhaith cráitéar agus gnéithe tír-raoin eile uirthi fosta.
Bhain
Galilei an chonclúid as an iomlán go raibh an Ghealach agus na
pláinéid déanta as damhna den
chineál chéanna
agus an Domhan féin. Go
nuige sin ba é tuiscint na n-eolaithe clasaiceacha cosúil le
Tolamaes agus Arastótal go
raibh na réaltaí agus na pláinéid déanta as an ”gcúigiú
dúil”
nach raibh gaolmhar le ceithre dhúile an Domhain (is é sin, an
t-uisce, an tine, an talamh agus an t-aer, de réir mar a thuig
eolaithe na seanársaíochta an scéal) agus go raibh siad foirfe,
gan cháim gan locht,
cosúil le Dia féin. Bhréagnaigh
breathnuithe Galilei an tuiscint seo, agus ba
é sin an phríomhchúis leis an dóigh ar chaith an Eaglais le
Galilei. Ní raibh an Eaglais ag cur in aghaidh an héilealárnachais
mar ghléas matamaitice le gluaiseachtaí na réadanna neimhe a
áireamh – ba é an phríomhfhadhb ná gur spreag an
héilealárnachas
Galilei chun smaointí eiriceacha eile. Rud
eile fós go
raibh pearsana an Bhíobla ag tagairt do ghluaiseachtaí na Gréine,
ar nós éirí agus luí na Gréine, agus mar sin ba é tuiscint an
Bhíobla, dar leis na diagairí, gurbh í an Ghrian a bhí ag
gluaiseacht seachas a mhalairt.
Ní
hionann sin is a rá nach mbeadh réalteolaithe de chuid na hEaglaise
– na réalteolaithe Íosánacha ach go háirithe – tar éis a
thabhairt faoi deara go raibh fadhbanna ag roinnt le córas
Tholamaeis. Ní
raibh siad sásta glacadh leis an Domhan mar rinn neimhe i measc a
leithéidí eile agus é ag gluaiseacht, áfach. Bhí siad claonta
chun tacaíocht a thabhairt do chóras Tycho Brahe: sa tsamhail sin
bhí an Ghrian ag dul timpeall an Domhain agus na pláinéid ag
fithisiú na Gréine.
Chaith
Galilei deireadh a shaoil faoi
bhraighdeanas baile, ach má chaith, mhair an héilealárnachas ag
dul chun cinn. Ba
é an Gearmánach Johannes Kepler ba mhó a d'fhorbair an teoiric sa
tseachtú haois déag. Ceannródaí a bhí in Kepler ar bhealaí eile
fosta: eisean a d'aithin roimh aon duine nach ciorcail fhoirfe iad
fithisí na bpláinéad. D'fhoilsigh
sé téacsleabhar réalteolaíochta faoin teideal Epitome
astronomiae Copernicanae (”Gearrinsint
ar réalteolaíocht Copernicus”) timpeall na bliana 1620.
Nuair
a bhí an seachtú haois déag ag druidim chun deiridh, tháinig an
chéad eagrán de mhórshaothar Isaac Newton, Philosophiae
naturalis principia mathematica (”Prionsabail
mhatamaiticeacha na fealsúnachta nádurtha”), i gcló –
Principia,
mar is gnách a thabhairt air. Glactar
leis go forleathan gurbh é Principia
an
saothar réabhlóideach eolaíochta a
chuir tús leis an bhfisic agus leis an réalteolaíocht i gciall an
lae inniu. Cuid
den réabhlóid ab ea an héilealárnachas. Faoi
thionchar shaothar Newton chuaigh an Eaglais féin le héilealárnachas
i rith na hochtú haoise déag, cé gur mhair an cosc ar shaothar
Galilei i bhfad ina dhiaidh sin féin.
Córas
meiniscis
– Tugtar córas meiniscis
ar dhearadh áirithe teileascóip ina gcuirtear lionsa meiniscis
(lionsa atá cuasach ar thaobh amháin, dronnach ar an taobh eile) os
comhair
an réadscátháin le
hiomraill an scátháin a cheartú. Ba é an t-optaiceoir Rúiseach
Dmitry Maksutov a chéadcheap an córas meiniscis, agus mar sin is
gnách teileascóp Maksutov a thabhairt ar an gcóras freisin.
Córas
pláinéadach a
thugtar ar na pláinéid atá ag dul timpeall ar réalta áirithe,
agus iad á gceangal den réalta sin ag an imtharraingt. Go
dtí le déanaí, bhí ár gcóras féin ar an t-aon chóras
pláinéadach amháin a raibh aithne ag an gcine daonna air, ach sa
bhliain 1992 chuir na
réalteolaithe sonrú i dtrí phláinéad timpeall ar neodrónréalta
áirithe atá suite i réaltbhuíon na Maighdine. Fuair na pláinéid
seo na hainmneacha Draugr,
Phobetor,
agus Poltergeist.
Inniu,
tá na réalteolaithe an-díograiseach faoi na córais phláinéadacha
amuigh sa chianspás, agus na
céadta eiseapláinéid
fionnta acu cheana féin, mar
a thugtar ar na pláinéid i gcórais phláinéadacha eile.
Córas
réaltach
a thugtar ar réaltaí atá ceangailte dá chéile ag an imtharraingt
agus
iad ag fithisiú a chéile
– is é sin, is córais réaltacha iad na déréaltaí is na
hilréaltaí. Tá
sé tábhachtach na fíor-chórais réaltacha a dhealú ó na cinn
optúla. Na dé- agus na hilréaltaí optúla, is éard atá i gceist
leosan ná réaltaí nach bhfuil siad
ach suite ar aon líne ón Domhan, ionas go bhfeicimid in aice le
chéile iad, cé nach bhfuil siad in aon chóngar dá chéile.
Córas
Tholamaeis a
thugtar ar an tuiscint gheolárnach ar struchtúr an ghrianchórais
agus na hollchruinne – is é sin, an tuiscint a chuireas an Domhan
sa lárphointe. Fuair
an córas a ainm ó Claudius Ptolemaeus, nó Tolamaes, a
chaighdeánaigh an geolárnachas sa dara haois i ndiaidh bhreith
Chríost.
Cheap
Tolamaes a chóras le gluaiseachtaí na reann neimhe a áireamh roimh
ré – le huruithe Gréine agus Gealaí a thairngreacht, abair. Mar
sin, fuair sé riachtanach córas an-chasta matamaitice a chur i
dtoll le chéile. Coincheapanna
tábhachtacha sa chóras iad an ciorcal iompair agus
an
t-eipiciogal. Go
bunúsach, shíl Tolamaes agus na matamaiticeoirí réalteolaíocha
roimh a lá féin go raibh gach pláinéad ag timpeallú pointe
áirithe réasúnta gar don phláinéad féin – ba é an fhithis
seo an t-eipiciogal. Ach ansin bhí an t-eipiciogal féin ag dul
timpeall an Domhain ar chonair ar a dtugtaí an ciorcal iompair.
Ghlac
Tolamaes leis an tuiscint seo óna chuid réamhtheachtairí agus
chuir sé a chasadh féin inti. Feabhsú
ab ea a leagan féin den chóras ar ar tháinig roimhesean, agus mar
sin d'fhan a chóras in úsáid ar feadh na gcéadta bliain.
Bhí
Tolamaes ar na daoine ba léannta
lena linn féin, agus
níor theorannaigh sé é féin don réalteolaíocht agus don
astralaíocht:
chum
sé tráchtas tábhachtach tíreolaíochta freisin, mar shampla. Cé
go raibh a chóras réalteolaíoch bun os cionn le tuiscint
an lae inniu,
tá
cuid dá obair beo inniu féin, ó rinne sé cion fir ag léarscáiliú
na spéire freisin.
Sna
laethanta a bhí, ba ghnách leis na healaíontóirí coróin
a tharraingt ar chloigeann Tholamaeis sna pictiúirí a rinne siad
de,
ó ba eisean ”rí na réalteolaíochta”.
Córas
Tycho
a thugtar ar an gcomhréiteach idir córas Copernicus agus córas
Tholamaeis a rith leis an réalteolaí Danmhargach Tycho (Tyge)
Brahe. Ba
é barúil Tycho go raibh cuid den cheart ag Copernicus agus cuid ag
Tolamaes: ní chreidfeadh sé go bhféadfadh an Domhan gluaiseacht ar
bith a dhéanamh, chomh támh trom is a bhí sé, ach san am chéanna
ba léir dó go
raibh Copernicus in ann gluaiseachtaí na bpláinéad a léiriú ní
b'fhearr ná Tolamaes. Ba é a theoiricsean go raibh na pláinéid ag
fithisiú na Gréine, agus an Ghrian ag fithisiú an Domhain.
Córas
UBV
– Córas é an córas UBV (ultraviolet
– blue – visible,
ultraivialait
– gorm – infheicthe) a úsáidtear le réaltaí
a aicmiú de réir a méide dealraithí. Is éard a dhéantar ná
méid, nó gile, na réalta a thomhas de réir na radaíochta
ultravialait, an tsolais ghoirm agus an tsolais infheicthe go léir,
agus is é meán na luachanna seo a thugas méid na réalta de réir
an chórais áirithe seo.
Córas
uilleach a
thugtar ar an
leagan
forbartha de chóras Cassegrain. Sa chóras seo tá an súil-lionsa
ar thaobh an teileascóip, agus réimse
an-chúng radhairc ann.
Cor
Caroli nó
Croí
Shéarlais a
thugtar ar Alpha
Canum Venaticorum,
is é sin, an réalta is gile i réaltbhuíon na Madraí Fiaigh.
Déréalta
í Alpha Canum Venaticorum, ach is é moladh Aontas Idirnáisiúnta
na Réalteolaíochta gan ”Cor Caroli” a thabhairt ach ar an
gceann is gile den dá chomhbhall sa déréalta. Is fathachréalta í
an réalta sin, agus í tuairim is céad oiread chomh geal agus an
Ghrian, cé nach bhfuil ach mais na Gréine méadaithe faoi thrí
inti.
Tá
Cor Caroli suite faoi chéad is cúig solasbhliana déag dínn.
Fuair
an réalta a hainm ón Rí Séarlas
a
hAon
de mhuintir na Stíobhartach. Ba
é Francis Lamb, thiar sa bhliain 1673, a bhaist Cor
Caroli Regis Martyris –
”Croí Shéarlais, an Rí agus an Mhairtírigh” – ar an réalta
ina réaltmhapa féin. Is
minic a shíltear, áfach, gurbh é Edmund Halley a d'ainmnigh as
Séarlas a Dó é.
Coróin
a
thugtar ar an scamall
plasma timpeall na Gréine, agus é ag sroicheadh na milliúin
ciliméadair amach sa spás. Bíonn an choróin le feiceáil le linn
urú iomlán na Gréine. Tá
an choróin i bhfad níos teo ná dromchla na Gréine, agus í
scartha ó fhótaisféar na Gréine ag an gcrómaisféar.
Coróin
an Deiscirt atá
ar an réaltbhuíon idir an Saighdeoir, an Scairp, an Teileascóp
agus an Altóir. Cé
go dtugtar ”coróin” uirthi, tá sí níos cosúla le crú
capaill. Fuair
sí a hainm ó Choróin an Tuaiscirt, ó tá an dá réaltbhuíon
réasúnta cosúil le chéile. Ba
é Claudius Tolamaes a bhaist an bheirt acu ina chuid scríbhinní
réalteolaíochta.
Is
í Alphecca Meridiana, nó Meridiana, nó Alpha Coronae Australis (nó
Alpha Coronae Austrinae) an réalta is gile i gCoróin an Deiscirt.
A-réalta
í Alphecca Meridiana, agus í breis is dhá oiread chomh mór leis
an nGrian ó thaobh an trastomhais is na maise de; san am chéanna tá
sí tuairim is tríocha oiread níos lonrúla
ná an
Ghrian. Is
í an ghné is suntasaí di ná go bhfuil sí ag rothlú ar a hais go
han-sciobtha. Tá an radaíocht infridhearg as Alphecca Meridiana as
pabhar láidir, rud a thugas le fios go bhfuil fáinne dusta
timpeall na réalta.
Coróin
an Tuaiscirt a
thugtar ar an réaltbhuíon idir
Earcail, an tAoire agus Ceann na Péiste. Tugtar
Alphecca, Alphekka, Gemma nó An tSeoid ar an réalta is gile i
gCoróin an Tuaiscirt – Alpha
Coronae
Borealis an
t-ainm de réir chóras Bayer. Tá
Coróin an Tuaiscirt, nó astaireacht na réaltaí is gile inti,
cosúil le crú capaill, díreach ar nós Choróin an Deiscirt, agus
is ó Choróin an Tuaiscirt a fuair Coróin an Deiscirt a hainm.
Ceann de na sean-réaltbhuíonta traidisiúnta í Coróin an
Tuaiscirt, nó luaitear i scríbhinní réalteolaíochta Tholamaeis
féin í.
Déréalta
uraitheach í Alpha Coronae Borealis, is é sin tagann an coimhdire
go tráthrialta idir sinn agus an phríomhréalta, rud a aithnítear
mar íosmhéid solais in
athruithe
ghile
na déréalta. A-réalta
the bhán í an phríomhréalta, agus í cúpla oiread níos
téagartha ná an Ghrian s'againn. Tá
sí ceithre oiread déag is trí scór níos lonrúla ná an Ghrian,
cé nach n-áirítear ar na fathachréaltaí í, ach ar an
bpríomhsheicheamh. Maidir leis an gcomhbhall beag, is réalta
G-aicme é cosúil leis an nGrian, beagáinín níos lú ná í ó
thaobh na maise de. Tá
Alphecca suite faoi chúig solasbhliana déag is trí scór dár
ngrianchóras.
Coróiniam
– Thiar sa naoú haois déag bhí an teoiric ag eolaithe áirithe
go raibh dúil cheimiceach nua ar fáil i gcoróin na Gréine. Is
é an t-ainm a cheap duine
acu – an Rúiseach Dmitry Mendeleyev (an
fear céanna a chéadcheap tábla peiriadach na ndúl)
–
don dúil seo ná coróiniam nó niútainiam
(tagairt
do shloinne Isaac Newton a bhí i gceist leis an dara hainm a mhol
sé,
ar ndóigh).
Bhí an teoiric seo bunaithe ar an speictreascópacht, nó bhí líne
aitheanta ag
na heolaithe ar
speictream na Gréine
nach raibh siad in ann a athchruthú
sa tsaotharlann agus
nach raibh cosúil le línte speictreacha na ndúl aitheanta.
Mar
sin shíl siad go raibh dúil nua i gceist.
Mar
a fuarthas
amach ina dhiaidh sin
áfach
ba
é an t-iarann ba chúis leis an líne – ian
iarainn a raibh lucht deimhneach trí aonad déag aige (is
é sin adamh iarainn a thug uaidh trí leictreon déag).
Ní
dual don iarann a leithéid d'ian a dhéanamh faoi imthoscaí an
Domhain, agus mar sin ní raibh taithí ag na heolaithe air: na
hiain iarainn a bhíos le fáil i gcomhdhúile iarainn a bhfuil
aithne againn orthu níl ach lucht deimhneach dhá nó trí aonad
acu, agus
rachadh sé rite leat ian Fe13+
a chruthú sa tsaotharlann.
Corónagraf
a
thugtar ar ghléas a chuirtear os comhair an teileascóip
le diosca
na Gréine a dhorchú, ionas gur féidir leis na heolaithe
breathnuithe a dhéanamh ar choróin na Gréine nó
ar an gcuid den spéir atá timpeall na Gréine.
An
Chorr nó
Grus
a
thugtar ar an réaltbhuíon idir an tIndiach, an Túcán, an
Micreascóp, Iasc an Deiscirt, an Dealbhóir, agus an Féinics. Ceann
d'”Éanacha an Deiscirt” í an Chorr, mar a deirtear; is iad an
Túcán, an Féinics, agus an Phéacóg na ”héanacha” eile. Ba é
an réalteolaí Pléimeannach Petrus Plancius (nó Pieter Platevoet),
thiar faoi dheireadh na séú haoise déag, a shainaithin an Chorr
mar réaltbhuíon ar leith. Roimhe sin ba ghnách dearcadh uirthi mar
chuid d'Iasc an Deiscirt.
Is
é Alnair nó Alpha
Gruis
an réalta is gile sa réaltbhuíon seo. Réalta phríomhsheichimh é,
ach cosúil le Sirius tá sé an-te, an-lonrúil, cé nach bhfuil sé
ach ceithre oiread chomh mór leis an nGrian. Le fírinne chomh
lonrúil is atá sé is féidir go bhfuil sé díreach leis an
bpríomhsheicheamh a fhágáil ina dhiaidh le hiompú ina
fhathachréalta. Tá sé deich n-oiread chomh lonrúil le Sirius
féin.
ALNAIR
AGUS SIRIUS Á gCUR I gCOMPARÁID
|
||||||
Réalta | Trastomhas (1 = trastomhas na Gréine) | Mais (1 = mais na Gréine) | Aicme speictreach | Lonrachas (1 = lonrachas na Gréine) | Méid dhealraitheach | Fad ón Domhan |
Alnair (Alpha Gruis) | 3.4 | 4.0 | B | 263 | +1.74 | céad agus aon solasbhliain amháin (aon pharsoic déag agus fiche) |
Sirius A (Alpha Canis Majoris A, príomh-chomhbhall na déréalta) | 1.7 | 2.0 | A | 25 | -1.47 | ocht solasbhliana agus sé dheichiú cuid (dhá pharsoic agus sé dheichiú cuid) |
Maidir
le Beta
Gruis,
is fathachréalta dhearg í nach bhfuil mórán rudaí suimiúla le
rá fúithi: níl sí ach dhá oiread is ceithre dheichiú cuid chomh
trom téagartha leis an nGrian, ach tá sí dhá mhíle is cúig
chéad oiread níos lonrúla. Réalta M-aicme í.
Gamma
Gruis
arís, is fathachréalta í fosta ach is mar B-réalta a aicmítear í
– is é sin, ar an dara aicme speictreach is teo. Radaíocht
ultraivialait is mó a astaíos sí, ach tá sí lonrúil go maith ó
thaobh an tsolais infheicthe chomh maith – tuairim is trí chéad
is nócha oiread chomh lonrúil leis an nGrian. Réalta bhánghorm í,
ar ndóigh.
Corraíl
– Glacaimis leis go bhfuil córas dhá rinn neimhe againn, agus
ceann acu ag dul timpeall an chinn eile – is maith an sampla iad an
Domhan agus an Ghealach, ar ndóigh. Tugtar corraíl
ar an
dóigh a gcuireann fórsaí eile seachas imtharraingt an Domhain (an
phríomhúlaigh)
isteach ar ghluaiseacht na Gealaí (na
satailíte),
ansin. Is
féidir le himtharraingt na Gréine, mar shampla, corraíl a
spreagadh i bhfithis na Gealaí; maidir leis na pláinéid, is léir
go mbíonn siad ina gcúis corraíola ag a chéile. An té a
chaitheas súil ar chóras na satailítí timpeall ar Iúpatar,
tuigfear dó ar an toirt gur féidir leo corraíl a tharraingt ar a
chéile.
Corrán
an Leoin a
thugtar ar astaireacht na réaltaí seo a léanas: Epsilon
Leonis,
Mu
Leonis,
Zeta
Leonis,
Gamma
Leonis,
Eta
Leonis,
agus Alpha
Leonis.
Mar
is léir ón ainm, tá sí ar dhéanamh an chorráin, agus
is cuid de réaltbhuíon
an
Leoin
í.
Cosmagnaíocht
a
thugtar ar an gcraobh réalteolaíochta atá dírithe ar bhunús
na hollchruinne a thuiscint agus ar theoiricí a fhorbairt le breith
na hollchruinne a mhíniú. Is
í teoiric na hOllphléisce an múnla cosmagnaíochta is tábhachtaí
i réalteolaíocht an lae inniu.
Cosmeolaíocht
a thugtar ar an gcraobh réalteolaíochta atá dírithe ar fhás,
forbairt agus todhchaí na hollchruinne a thuiscint agus na dlíthe
nádúrtha a stiúras an fhorbairt sin a thaighde, a mhapáil agus a
oibriú amach.
Cothromaíocht
radantach atá
i gceist nuair atá córas dúnta de choirp againn, agus gach corp
acu ag tabhairt uaidh an fhuinnimh chéanna mar radaíocht agus atá
sé a ghlacadh chuige – is é sin, is ionann an radaíocht astaithe
agus an radaíocht ionsúite.
Cothromóid
Kepler
– Is í cothromóid Kepler ná:
M
= E – e sin
E
inarb
ionann:
-
M agus an mheán-aimhrialtacht;
-
E agus an aimhrialtacht éalárnach;
-
e agus an éalárnacht.
Seasann
sin
don
tsíneas, ar
ceann
de na feidhmeanna triantánúla é.
Ba
é an réalteolaí Gearmánach Johannes Kepler (1571-1630)
ba thúisce a d'fhoilsigh
an chothromóid seo. Gléas matamaitice atá inti ar bhain sé úsáid
as agus é ag oibriú
amach na ndlíthe nádúrtha a stiúras gluaiseachtaí na bpláinéad,
nó dlíthe Kepler mar a thugtar orthu.
Cráitéar
– Go bunúsach is éard is cráitéar ann ná poll
mór sa talamh. Sa réalteolaíocht is iad na cráitéir dhreigíte
is tábhachtaí, is é sin, cráitéir a cruthaíodh nuair a bhuail
dreigít faoi dhromchla an phláinéid nó na gealaí. Ar ndóigh tá
cráitéir bholcánacha ann chomh maith – is é an cráitéar an
poll as a dtagann laibhe, deatach agus dusta, fad is a fhanas an
bolcán beo.
Crapadh
Kelvin nó
crapadh
Kelvin-Helmholtz a
thugtar ar an dóigh a gcrapann an scamall gáis chuige faoi
thionchar a imtharraingthe féin. San am chéanna tá an scamall ag
cailleadh fuinnimh mar theas.
Fuair
an crapadh a ainm ó William Thomson (tiarna Kelvin) agus ó Hermann
Helmholtz.
Crapadh
Lorentz-Fitzgerald a
thugtar ar chrapadh coibhneasaíoch
an fhaid. Go
bunúsach, is éard a deir teoiric coibhneasaíochta Albert Einstein
ná gur tairiseach
(is é sin uimhir
dhearbh
dho-athraithe)
é luas an tsolais san fholús, nó c,
agus go gcaithfidh na hairíonna fisiceacha géilleadh don tairiseach
seo. Toradh
don ghéilleadh seo
é crapadh Lorentz-Fitzgerald. An spásbhád
atá á luasghéarú i dtreo luas an tsolais, tá
sí
ag dul i ngiorracht, mar a fheictear don bhreathnóir
atá suite socair – rud nach n-aithníonn siad siúd, áfach, atá
ag taisteal ar bhord an spásbháid.
Ní
mór cuimhne a choinneáil air nach bhfuil aon rud ná réad ”suite
socair” de réir theoiric na coibhneasaíochta, ach amháin i
gcoibhneas ruda eile. Mar sin, nuair a dúradh thíos go bhfuil an
breathnóir ”suite socair”, is ionann sin is a rá go bhfuil sé
suite socair i
gcóras
comhordanáidí ina bhfuil an réad eile ag gluaiseacht leis agus a
luas ag teacht i gcóngar do luas an tsolais.
Fuair
crapadh Lorentz-Fitzgerald a ainm ón bhfisiceoir Ollannach Hendrik
Lorentz agus ón Ollamh Éireannach George Francis Fitzgerald (nó
Seoirse Proinsias Mac Gearailt, más fearr leat an leagan sin).
Crios
Oiríon nó
an
Bhanlámh, nó
an
tSlat is an Bhanlámh,
nó Slat
an Rí,
nó Slat
an Cheannaí,
nó an
Fhearsaid,
nó Slat
an Bhodaigh
a thugtar ar an astaireacht trí réalta atá i lár an Bhodaigh –
más mar fhear armtha a shamlaítear an réaltbhuíon, is iad crios
an tsaighdiúra sin iad. Is iad ainmneacha na réaltaí seo ná
Alnitak, Alnilam, agus Mintaka, agus is fathachréaltaí teo gorma nó
gormbhána iad. Cé go bhfuil siad ar réaltaí geala na spéire, tá
trí réalta is gile ná iad féin sa réaltbhuíon chéanna, mar
atá, Betelgeuse, Rigel, agus Bellatrix.
Ilréaltaí
iad Alnitak agus Mintaka. Maidir
le hAlnilam, dealraíonn sé nach bhfuil coimhdire ar bith aici.
Ainm traidisiúnta | Alnilam | Alnitak | Mintaka |
Ainm de réir chóras Bayer | Epsilon Orionis | Zeta Orionis | Delta Orionis |
Aicme speictreach | B (ollfhathach gorm) | O (ollfhathach gorm) – an phríomhréalta; B-réaltaí iad an dá chomhbhall eile | O (ollfhathach gorm) – an phríomhréalta; B-réaltaí iad na trí cinn is mó de na comhbhaill |
Fad ón Domhan | Tuairim is dhá mhíle solasbhliain | Tuairim is 1,260 solasbhliain (luach an-mhíchruinn!) | Tuairim is míle agus dhá chéad solasbhliain |
Mais i gcomparáid leis an nGrian | 30-65 oiread | 23-43 oiread (an phríomhréalta), 11-17 n-oiread (an ceann is mó den dá chomhbhall eile) | 24 oiread (an phríomhréalta), 8.4 + 22.5 + 9 n-oiread (na trí cinn is mó de na comhbhaill eile) |
Lonrachas i gcomparáid leis an nGrian | Ocht gcéad tríocha míle oiread | Dhá chéad caoga míle oiread (an phríomhréalta), tríocha dhá mhíle oiread (an ceann is mó den dá chomhbhall eile) | Céad is nócha míle oiread (an phríomhréalta; níl na comhbhaill eile in aon chóngar do bheith chomh lonrúil) |
Ga (nó trastomhas) i gcomparáid leis an nGrian | Dhá oiread is dhá scór | Fiche oiread (an phríomhréalta), seacht n-oiread (an ceann is mó den dá chomhbhall eile) | 16.5 oiread (an phríomhréalta), 6.5 oiread, 10.4 oiread, 5.7 oiread (na comhbhaill eile) |
Dearbhmhéid | -6.95 | -6.0/-3.9/-4.1 | -5.8 (go hiomlán), -5.4 (an phríomhréalta) |
Méid dhealraitheach | 1.69 | 1.77 (an trí chomhbhall in éineacht) | 2.23 (na comhbhaill go léir in éineacht) |
Crios
ózóin nó ózónaisféar
a
thugtar ar an gciseal i
strataisféar an Domhain a neodraíos an chuid is mó den radaíocht
ultraivialait ón nGrian. In
íochtar an strataisféir is mó atá an tiúchan ózóin.
Is
éard atá san ózón ná allatróp trí-adamhach na hocsaigine. Dhá
adamh atá i
móilín na
gnáthocsaigine,
nó O2;
is é O3
foirmle cheimiceach an ózóin. Níl
an móilín ózóin róchobhsaí, nó is dual dó titim as a chéile
agus gnáthocsaigin a dhéanamh, agus sin de phléasc; mar
sin is ar éigean is féidir ózón a aonrú ón ngnáthocsaigin. San
ózónaisféar féin ní sháraíonn tiúchan an ózóin 10
gcuid sa mhilliún.
Tá
buaireamh ar an gcine daonna le fada faoin dochar atá sna
clórafluaracarbóin
agus sna brómafluaracarbóin don chrios ózóin.
Comhdhúile
iad seo atá cosúil leis na hiodracarbóin ach amháin go bhfuil
adaimh chlóirín, fluairín nó bróimín curtha in áit na n-adamh
hidrigine sa struchtúr móilíneach acu. Is
éard is cúis leis an dochar atá sna substaintí seo ná go bhfuil
siad chomh cobhsaí is gur féidir leis na móilíní a mbealach a
dhéanamh a fhad leis an strataisféar, ach nuair a shroichfeas siad
an strataisféar titfidh siad as a chéile agus an radaíocht
ultraivialait ag dul i bhfeidhm orthu. Ansin a scaoiltear saor adaimh
aonair, agus cuireann na saorfhréamha seo isteach ar an
timthriall gnáthocsaigine-ózóin a stopas an radaíocht
ultraivialait.
Inniu
tá stáit an Domhain go léir tar éis conradh a shíniú faoi chosc
ar úsáid na gclórafluaracarbón, agus dealraíonn sé go bhfuil an
strataisféar
ag teacht chuige féin arís i ndiaidh an dochair a rinne na
comhdhúile seo. Ba
nós, tráth den tsaol, iad a úsáid sna múchtóirí agus, mar
thiomantáin,
sna
cannaí aerasóil.
Crios
radaíochta nó
crios Van Allen a
thugtar ar cheann
den dá chrios cáithníní luchtaithe timpeall ar an Domhan agus iad
ar dhéanamh an
toróidigh (cineál
fáinne é
an toróideach).
Leictreoin
agus prótóin is mó atá i gceist, agus iad á gceapadh ag réimse
maighnéadach ár bpláinéid.
An
chuid is mó de na cáithníní seo is cuid den ghrianghaoth iad,
agus an chuid eile ag baint leis an radaíocht chosmach.
Bíonn
athruithe na grianghaoithe ag dul i bhfeidhm ar na creasanna
radaíochta, agus uaireanta cruthaítear crios breise a mhaireas
tráth.
Fuair
na creasanna a n-ainm ó James Van Allen, an
t-eolaí
Meiriceánach a chuir an chéad sonrú iontu. Bhí
sé ina cheannródaí ag baint úsáide as gléasra ar bhord
satailítí le taighde a dhéanamh ar mhaighnéadsféar an Domhain.
Croí
carraigeach –
Tá croí
carraigeach
ag na mórphláinéid úd Iúpatar, Satarn, Úránas agus Neiptiún,
cé go bhfuil an chuid eile den phláinéad comhdhéanta as gás (na
gásfhathaigh, arb iad Iúpatar agus Satarn iad) nó
as oighear (na
hoighearfhathaigh, arb iad Úránas agus Neiptiún iad).
Cróimiam
a
thugtar ar dhúil cheimiceach uimhir a 24, agus is é Cr
an
tsiombail don chróimiam sna foirmlí ceimiceacha. Ceann de na
miotail trasdultacha é an cróimiam. Miotal lonrúil sobhriste atá
ann a dtagann smúid
ocsaíde air agus ocsaigin an atmaisféir ag dul i bhfeidhm air. Tá
ainm an chróimiam bunaithe ar an bhfocal Gréigise a chiallaíos
”dath”, toisc go mbíonn dath láidir sna dúile cróimiam. Tá a
lán staideanna ocsaídiúcháin ag an gcróimiam ina chuid comhdhúl,
agus dathanna
éagsúla sna comhdhúile, go háirithe má thuaslagtar san uisce
iad.
Seo
comhdhúile áirithe de chuid an chróimiam:
Foirmle cheimiceach | Ainm | Uimhir ocsaídiúcháin |
CrCl3 | Clóiríd chróimiam (tríchlóiríd chróimiam) | +3 |
Tá dath corcra sa chlóiríd chróimiam nuair atá sí saor ó uisce. Déanann sé criostail in éineacht le huisce, ionas go bhfuil sé mhóilín uisce ann in aghaidh gach adamh cróimiam. San fhoirm seo tá dath uaine ann, agus is é seo an cineál clóiríd chróimiam is féidir a cheannach. Úsáidtear mar chatalaíoch í, is é sin le luas a chur le himoibriúcháin cheimiceacha áirithe. Níl sé in aon chóngar do bheith chomh dainséarach don duine le comhdhúile áirithe eile de chuid an chróimiam, ach is gnách dearcadh air mar shubstaint urchóideach. | ||
CrO3 | Trí-ocsaíd chróimiam, ”aigéad crómach” | +6 |
Tá dath dúchorcra sa tríocsaíd nuair atá sí saor ó uisce, ach má ólann sí uisce chuici tiocfaidh dath geal flannbhuí ann. Is minic a dhíoltar mar ”aigéad crómach” í, ós í ainhidríd an aigéid chrómaigh í, ach dáiríribh ní féidir aigéad crómach a ghineadh tríd an tríocsaíd a thuaslagadh san uisce. Úsáidtear an trí-ocsaíd sa phlátáil. Nimh láidir a spreagas ailse atá inti. | ||
CrCl2 | Dé-chlóiríd chróimiam | +2 |
Criostail bhána atá sa dé-chlóiríd nuair atá sí saor ó uisce. Is comhdhúil tais-scópach í áfach, is é sin is dual di uisce a ól chuici, agus leis an uisce tiocfaidh dath uaine inti. Má thuaslagtar san uisce í gheofar tuaslagán gorm nó uaine. Ní úsáidtear dé-chlóiríd chróimiam sa tionsclaíocht, ach is amhábhar do chomhdhúile cróimiam eile í sa tsaotharlann. |
Maidir
leis an mbaint atá ag an gcróimiam leis an orgánach daonna,
braitheann sé ar an staid ocsaídiúcháin chomh
maith.
Más
é +3 an uimhir ocsaídiúcháin, níl mórán urchóide sa
chróimiam,
ach is nimh láidir
agus
ábhar ailse
é an cróimiam más é +5 an uimhir ocsaídiúcháin.
Is
é an meáchan adamhach atá ag an gcróimiam ná
51.996, agus ceithre iseatóp nádúrtha aige: 50Cr
(4.35 % de chróimiam an dúlra), 52Cr
(83.8 %), 53Cr
(9.5
%), 54Cr
(2.35 %). Iseatóip chobhsaí iad de réir an dealraimh, cé go
bhfuil na fisiceoirí idir dhá chomhairle fós faoin gcéad cheann
acu: táthar
ag déanamh go dtagann
meath radaighníomhach (leictreonghabháil dhúbailte) air, ach má
thagann
féin, tá an leathré chomh fada is gur féidir beag is fiú a
dhéanamh dá radaighníomhaíocht. Na hiseatóip radaighníomhacha
eile atá
ag an gcróimiam, is iseatóip shaorga de dhéantús na saotharlainne
iad.
Is
í an chróimít (ocsaíd an chróimiam agus an iarainn, FeCr2O4)
an mianach cróimiam is tábhachtaí, agus is as an Afraic Theas agus
as an gCasacstáin a thagas an chuid is mó den chróimiam. Úsáidtear
an cróimiam mar chómhiotal – is é sin cuirtear le hiarann é le
cruach dhosmálta
a dhéanamh – agus i bplátáil.
Crómaisféar
a
thugtar ar an gciseal in atmaisféar na Gréine atá suite os cionn
an fhótaisféir, faoi
bhun na corónach.
Tá
an crómaisféar rósdearg, ach ní féidir é a aithint ná
breathnuithe a dhéanamh air ach le linn urú iomlán na gréine. Tá
an damhna sa chrómaisféar i bhfad níos scaipthe ná san
fhótaisféar gan trácht ar bith a dhéanamh ar atmaisféar an
Domhain. Tá an crómaisféar trí mhíle go cúig mhíle ciliméadar
ar doimhneacht, agus é ag dul i dteas suas ón nGrian.
Tá
an crómaisféar ag astú solais, agus is
í an líne speictreach is láidre dá n-astaíonn sé ná Hα,
is é sin, an líne a fhreagraíos do thitim
an leictreoin ón tríú sceall go dtí an dara sceall san
adamh hidrigine.
Tá an líne seo 6563 angstram (656.3 nanaiméadar) ar tonnfhad, agus
í suite i mbanda
an tsolais dheirg – mar sin is í an líne seo is cúis le dath
dearg an chrómaisféir.
Cros-aeróg
Mills
a thugtar ar dhearadh ar leith de radaiteileascóp atá bunaithe ar
dhá shraith d'aeróga agus iad ag trasnú a chéile. Tá an dearadh
ainmnithe as Bernard Yarnton Mills, an
réalteolaí
Astrálach a thóg an chéad radaiteileascóp den chineál seo sa
bhliain 1954 i mBadgery's Creek, leathchéad
ciliméadar ó Sydney.
Cros
an Deiscirt a
thugtar ar an réaltbhuíon atá suite idir an Ceinteár agus an
Chuileog. I ré na sean-Ghréagach bhí Cros an Deiscirt le feiceáil
ón nGréig féin, agus ba
nós le Tolamaes dearcadh ar réaltaí Chros an Deiscirt mar chuid
den Cheinteár. Ina dhiaidh sin, áfach, d'fhág luainíocht na
gcónocht dofheicthe ón Eoraip iad, agus ligeadh i ndearmad iad. Ní
bhfuair an réaltbhuíon an t-ainm atá uirthi inniu ach i Ré
na Fionnachtana, nuair a thosaigh na hEorpaigh ag taisteal go cearnaí
cianmhara den Domhan, áit a raibh na réaltaí seo le feiceáil.
Is
iad na ceithre réaltaí is gile, Alpha Crucis, Beta Crucis, Gamma
Crucis agus Delta Crucis, a thuill a hainm do Chros an Deiscirt: is
astaireacht iad a chuirfeadh cros i gcuimhne duit. Na
hainmneacha atá ar na réaltaí seo i gcóras Bayer, is gnách iad a
ghiorrú go hAcrux, Becrux, Gacrux agus Decrux.
Tríréalta
í Acrux agus í suite faoi thrí chéad, aon solasbhliain is fiche
ón Domhan. Is
féidir dhá chomhbhall a aithint le gléasra cianradhairc. Is
B-réaltaí iad, agus iad tuairim is sé oiread déag chomh trom leis
an nGrian. Tá
gach ceann acu thart ar fiche míle oiread chomh lonrúil léi – an
ceann is mó acu, tá sí breis is fiche míle oiread níos lonrúla
ná an Ghrian, agus an ceann is lú acu tá sí breis is cúig mhíle
oiread déag níos lonrúla ná an Ghrian.
Déréalta
í Becrux, nó Mimosa,
mar a thugtar uirthi freisin. Déréalta
speictreascópach í, is é sin, ní féidir í a aithint mar
dhéréalta ach amháin trí anailís a dhéanamh ar a speictream. Tá
Becrux suite faoi dhá chéad agus ocht scór solasbhliain dínn.
B-réaltaí
iad an dá chomhbhall, an ceann is mó acu sé oiread déag chomh
téagartha leis an nGrian, an ceann is lú acu deich n-oiread. Tá
sé incheaptha go bhfuil comhbhall beag eile ann fós.
Maidir
le Gacrux, nó Rubídea
mar
a thugas lucht labhartha na Portaingéilise uirthi, is fathachréalta
dhearg den
M-aicme í
agus í suite níos cóngaraí dúinn ná aon réalta eile den
chineál. Tá
sí oiread
agus leath, nó dhá oiread, chomh téagartha leis an nGrian, cé go
bhfuil sí breis is ceithre scór oiread chomh mór. Mar sin, is
fathachréalta í a bhí ina habhac príomhsheichimh tráth, cosúil
leis an nGrian féin, agus an chuma ar an scéal go dtiocfaidh an
fhorbairt chéanna ar an nGrian i gceann na mílte milliún bliain.
Decrux
áfach, is fo-fhathach bánghorm í atá ocht nó naoi n-oiread chomh
teagartha leis an nGrian, agus ocht n-oiread chomh mór ó thaobh an
trastomhais. Tá
sí deich míle oiread chomh lonrúil. Pálida
a
thugtar ar Decrux i dtíortha na Portaingéilise.
Tá
na
ceithre réaltaí thuasluaite
le feiceáil i mbratach na Brasaíle mar
shiombailí do stáit éagsúla de chuid na tíre.
Seasann
Acrux do São Paulo, siombalaíonn Becrux Rio de Janeiro, is í
Gacrux samhailchomhartha Bahía, agus maidir le Decrux, is
í siombail Minas Gerais í.
Thairis
sin, tá
Epsilon Crucis le feiceáil sa bhratach, mar shiombail do stát
Espírito
Santo. K-réalta
í, is é sin, fathachréalta fhlannbhuí agus í suite faoi dhá
chéad is tríocha solasbhliain dínn. Cosúil le Gacrux, is
iar-réalta phríomhsheichimh í a d'iompaigh ina fathachréalta de
réir is mar a d'fhorbair sí.
Réadanna
eile i gCros an Deiscirt iad an Gualmhála agus an Bosca Seod.
Réaltnéal
dorcha é an Gualmhála; réaltbhraisle oscailte atá sa Bhosca Seod.
An
Chruinne nó
an
Ollchruinne a
thugtar ar an
spás-am go léir agus gach rud nó réad dá mbaineann leis an
spás-am, in éineacht. Creideann
formhór mór na n-eolaithe inniu gurbh í an Ollphléasc a chuir tús
leis an gCruinne agus leis an spás-am go léir, ach ní hionann sin
is a rá nach mbeadh teoiricí eile ann.
-
Tugtar cruinne ascalach ar an teoiric a deir go dtagann Ollbhrúisc i ndiaidh gach Ollphléasc, is é sin, go gcuirfidh comh-imtharraingt na réadanna deireadh le fairsingiú na cruinne, agus go gcrapfaidh an chruinne chuici arís. Sadeireadh, tiocfaidh an chéad Ollphléasc eile, agus tosóidh an chruinne ag dul i bhfairsinge arís.
-
Is í an chruinne bhoilscitheach an tuiscint a deir go bhfuil an spás féin ag boilsciú agus ag cailleadh cuaire.
-
Cruinne chéimiúlachta í an chruinne seo againn, ós rud é go bhfuil na struchtúir eagraithe de réir céimiúlachta: tá na cáithníní eagraithe ina n-adaimh, na n-adaimh – ina réaltaí; na réaltaí – ina réaltraí; na réaltraí – ina mbraislí réaltraí; na braislí réaltraí – ina n-ollbhraislí; na hollbhraislí – ina bhfiliméid.
-
Cruinne fhairsingíoch í an chruinne s'againn, ós rud é go bhfuil sí ag dul i bhfairsinge; tá na réaltraí i bhfad amach uainn ag druidim uainn, agus dá fhad amach uainn atá siad is amhlaidh is luaithe atá siad ag druidim uainn.
-
Cruinne fhoisteanach a thugtar ar an teoiric a deir nach athrú ceart é an fairsingiú thuasluaite, ó tá damhna nua ag teacht chun saoil gan stad gan staonadh, agus é ag cothromú an dóigh a bhfuil an damhna á scaipeadh de thoradh an fhairsingiúcháin. Bhí glacadh éigin le teoiric na cruinne foisteanaí sna 1950idí, ach má bhí, tháinig sé chun solais go sciobtha nach raibh sí in ann a lán breathnuithe a mhíniú.
-
Cruinne gheolárnach a thugtar ar an teoiric a deir go bhfuil an Domhan i lárphointe na hollchruinne. Is léir nach bhfuil glacadh ar bith leis an tuiscint seo i measc na n-eolaithe a thuilleadh.
-
Cruinne statach í an ollchruinne nach bhfuil ag dul i bhfairsinge ná ag crupadh chuici. Teoiric thréigthe eile í teoiric na cruinne stataí.
Cruinníní
a
thugtar ar néalta dorcha gáis agus dusta sa
spás,
agus réaltaí nua á bhfoirmiú iontu.
Cuadraintídí:
Is iad na Cuadraintídí an dreigechith a bhíos á fheiceáil i dtús
Mhí Eanáir i réaltbhuíon an Aoire. Fuair an dreigechith seo a
ainm ón gCeathramhán Múrach (Quadrans
Muralis),
sean-réaltbhuíon nach dtugann mapaí spéire an lae inniu
aitheantas di a thuilleadh.
Cuaire:
Deir teoiric coibhneasaíochta Einstein go gcuireann gach mais an
spás-am ina timpeall as a riocht – is é sin, go gcuarann sí é.
Cosúil
leis sin, is dual do mhais na cruinne go léir an spás-am a
chuaradh. A
lán de na hiarmhairtí aisteacha a bhaineas leis an teoiric
coibhneasaíochta is torthaí don chuaire seo
iad.
Cuasár:
Giorrúchán ón téarma radafhoinse
chuasairéaltach nó
réad
cuasairéaltach (radafhoinse
réaltchosúil, réad réaltchosúil) is
ea an focal cuasár.
Is
éard atá i gceist leis an gcuasár ná dúpholl i gcroí réaltra
agus é ag astú
radaíochta
de réir is mar atá damhna ón timpeallacht ag titim isteach sa
dúpholl. Níl
aon chuasár suite róchóngarach dúinn, agus le fírinne dealraíonn
sé go bhfuil ré na gcuasár thart le fada – is é sin, an
radaíocht a thagas chugainn ó na cuasáir inniu, tagann sí
ó na laethanta a bhí, agus d'imigh
an chuid is mó de na cuasáir féin idir
an dá linn.
Ar
na radathonnta a
d'aithin na réalteolaithe na chéad
chuasáir,
ach ina dhiaidh sin tháinig chun solais gur féidir cuasáir a
aithint ar bhandaí radaíochta eile fosta. Mar
sin, níl an leagan ”radafhoinse chuasairéaltach” sách cruinn a
thuilleadh.
Glactar
leis inniu gurb éard atá (nó
a bhí) sna
cuasáir ná réaltraí gníomhacha agus gurb í an uilleann
bhreathnóireachta an difríocht is mó idir iad agus na réaltraí
gníomhacha eile.
Cúigréad
Stephan:
Grúpa réaltraí – cúig cinn ar fad – iad Cúigréad Stephan
agus iad le feiceáil in
aice a chéile i
réaltbhuíon Pheigeasais. Ba
é an réalteolaí Francach Édouard Stephan a chéadaithin an grúpa
thiar sa bhliain 1877. Tá nasc imtharraingthe idir ceithre cinn de
na réaltraí seo, agus an chuma ar an scéal go gcumascfaidh siad in
aon réaltra amháin, i gceann na mórmhilliún bliain.
Cúisíocht:
Is éard is brí leis an bhfocal cúisíocht
ná
an bhaint atá ag an gcúis lena toradh agus a mhalairt. Deir
an fhisic chlasaiceach nach féidir don toradh bheith ann roimh a
chúis, agus gurb é sin an t-iomlán is féidir leis an bhfisiceoir
a rá i dtaobh na cúisíochta. Cuireann an fhisic choibhneasaíoch –
is é sin, an fhisic atá bunaithe ar theoiric choibhneasachta
Einstein – coinníoll breise leis seo: ní féidir le haon rud ná
réad luas an tsolais a shárú, agus
mar sin, ní féidir leis an gcúis an toradh a shroicheadh níos
luaithe ná leis an solas.
Culaith
spáis
nó
spáschulaith:
Culaith bhrúchóirithe den
chineál a
chaitheas na spásairí. Tá
soláthar ocsaigine ann chomh maith le cosaint ar radaíocht an
spáis, agus ar ndóigh ní mór féachaint chuige go gcoinnítear an
chulaith compordach ó thaobh na teochta de. Scéal
eile fós é go bhfuil solas na gréine i bhfad níos láidire amuigh
sa spás ná thíos ar dhroim an domhain, rud a chiallaíos go bhfuil
scáthlán gréine ar leith de dhíth chun súile an spásaire a
dhíonadh. Bíonn
micridhreigeoidigh – dreigí beaga agus iad ag gluaiseacht go
han-luath – coitianta go maith amuigh ansin freisin, agus ní mór
an spásaire a chosaint orthu siúd. Rud
eile nach rithfeadh leat ná
go bhfuil gléasra ar leith ann le cuidiú leis an spásaire a chuid
géag a fheacadh, toisc
go n-éiríonn na teicstilí righin amuigh san fholús. Thairis
sin bíonn roicéid bheaga ann a
chuideos
leis
an spásaire
an spásárthach a shroicheadh arís, má
fhaigheann sé é féin rófhada amuigh.
Is
léir nach
bhfuil sé ciallmhar ar aon nós dul amach sa spás gan chulaith
bhrúchóirithe a chaitheamh, nó
dá mbainfeá triail as, thachtfaí thú.
Na
scéalta ficsin eolaíochta a thugas le fios go bpléascfá
agus an fhuil ar
fiuchadh i do
chuid artairí de
cheal aerbhrú,
is
ar éigean atá craiceann ar bith orthu.
Ar ndóigh, tá dainséir mhóra ag baint leis an easpa aerbhrú,
leis an radaíocht agus leis na difríochtaí móra teochta, ach is
í an anocsacht –
an easpa ocsaigine –
roimh aon rud eile a chuirfeadh
néal ionat is a
mharódh thú. Dá
mbeadh soláthar ocsaigine agat gan chulaith spáis, ansin
d'fhéadfá
do chloigeann a bhuaireamh leis
na priacail eile.
Cumhacht
solastiomnúcháin:
Is dual don teileascóp níos mó solas a thiomsú ná do shúil an
duine, toisc
go bhfuil cró an teileascóip níos mó ná mac imrisc na súile,
agus is í an chumhacht solastiomnúcháin an coibhneas a thugas le
fios an difríocht. Is
í an fhoirmle a shainíos an chumhacht solastiomnúcháin (P)
ná:
P
= (Dcró
an teileascóip/Dmac
imrisc an duine)2
is
é sin, má roinntear trastomhas (D)
chró an teileascóip ar thrastomhas mhac imrisc an duine, agus má
ardaítear an líon seo go cumhacht a dó (is é sin, má
chearnaítear é), is éard a gheofar ná an chumhacht
solastiomnúcháin. Is minic a thugas lucht na ceirde étendue
ar an gcumhacht solastiomnúcháin – téarma Fraincise é.
An
Cupán
a thugtar ar an réaltbhuíon idir an Leon, an Mhaighdean, an
Seiseamhán,
an Phéist Uisce, agus an Préachán. Tríd
is tríd níl
mórán cuid súl ann, ach
is fathachréaltaí flannbhuí K-aicme
iad
an dá réalta is gile sa réaltbhuíon.
Delta
Crateris an
réalta is gile acu. Tá sí suite beagnach faoi 190 solasbhliain
dínn – cúpla solasbhliain níos gaire, go bunúsach – agus tá
sí tuairim is aon oiread go leith chomh téagartha leis an nGrian.
Mar sin, réalta phríomhsheichimh a bhí ann ar dtús a chuaigh in
aois agus i méadaíocht.
Alpha
Crateris nó
Alkes
a
thugtar ar an dara
réalta
is gile acu. Tá
sí suite faoi 160 solasbhliain dínn. Níl sí dhá oiread chomh
téagartha leis an nGrian, agus is léir gur réalta phríomhsheichimh
a bhí ann ar dtús, sular iompaigh sí ina fathach agus í ag dul in
aois.
An
Cúpla is
ainm don
réaltbhuíon atá
ar an Stoidiaca idir an
Portán agus an Tarbh. Réaltbhuíonta eile timpeall an Chúpla iad
an Lioncsa, an tAra, an Bodach (Oiríon), an tAonbheannach, agus an
Madra Beag. Fuair an réaltbhuíon a hainm ó chúpla na
miotaseolaíochta Gréagaí, Castor agus Pollux, agus dá réir sin
is iad Castor agus Pollux ainmneacha an dá réalta is gile sa Chúpla
freisin.
Is
é Pollux, nó Beta
Geminorum,
an réalta is gile sa
Chúpla, agus is é an fhathachréalta is cóngaraí don Ghrian dá
bhfuil ann, nó níl sé ach ceithre solasbhliana déag is scór ar
shiúl uainn. Réalta
K-aicme é Pollux, is é sin réalta fhlannbhuí. Tá
mais dhá Ghrian ann, ach tá sé naoi oiread chomh
mór leis
an nGrian
de réir an gha is an trastomhais, agus é breis is dhá scór oiread
chomh lonrúil. Mar
sin, réalta phríomhsheichimh a bhí i bPollux na milliúin blianta
ó shin ach idir an dá linn chuaigh an réalta in aois, ionas gur
iompaigh sí ina fathach. Sa
bhliain 2006 dheimhnigh an réalteolaí Artie Hatzes go bhfuil
pláinéad ag fithisiú Pollux.
Maidir
le Castor, nó Alpha
Geminorum,
is ilréalta é. Is
A-réaltaí iad an dá chomhbhall is gile sa chóras. Réaltaí
príomhsheichimh iad ach is léir go bhfuil siad níos téagartha ná
an Ghrian. Tá an córas iomlán suite faoi thuairim is leathchéad
solasbhliain dínn.
Is
í Athena, nó Gamma
Geminorum,
an tríú réalta is gile sa Chúpla. Tá Athena suite faoi naoi
solasbliana is cúig scór dínn. Fo-fhathach
A-aicme atá inti.
Mebsuta
an t-ainm traidisiúnta ar Epsilon
Geminorum,
an ceathrú réalta is gile sa Chúpla. Réalta
G-aicme atá inti, cosúil leis an nGrian s'againn, agus is
ollfhathachréalta í: tá sí beagnach fiche oiread chomh téagartha
leis an nGrian, timpeall
ar 140 oiread chomh mór de réir an gha is an trastomhais, agus ocht
míle cúig gcéad oiread chomh lonrúil.
Ollfhathach
eile atá i Mekbuda,
nó Zeta
Geminorum
–
le fírinne córas ilréaltach atá ann, agus tá sé
socraithe ag eagraíocht idirnáisiúnta na réalteolaithe
gan
an
t-ainm sin Mekbuda a
úsáid ach le tagairt
do phríomhréalta an chórais. Tá
an réalta seo suite beagnach míle is dhá chéad solasbhliain
uainn, agus í ocht n-oiread chomh téagartha leis an nGrian. Tá an
trastomhas cúig oiread is trí scór chomh mór le trastomhas na
Gréine, agus tá Mekbuda beagnach trí mhíle oiread chomh lonrúil
léi. Réalta
athraitheach í Mekbuda, agus a haicme speictreach ag guagadh idir
F
agus
G. Is
é an cineál réalta athraitheach atá ann ná Ceifid chlasaiceach,
is é sin, tá
sí cosúil le Delta Cephei.
Damhna
díchineálach nó
damhna
díchineálaithe
a thugtar ar dhamhna nach
féidir adaimh a aithint ann a thuilleadh toisc go bhfuil na
leictreoin is na núicléóin fáiscthe chuig a chéile ag
an imtharraingt, nó
fiú ag an bhfórsa núicléach (an idirghníomhaíocht láidir).
Tá
cineálacha éagsúla den damhna dhíchineálach le fáil sna habhaic
bhána, sna neodrónréaltaí agus sna dúphoill.
Sna
habhaic bhána imíonn an chuid is mó den spás taobh istigh de na
hadaimh, ach is féidir núicléis na n-adamh éagsúil a aithint
thar a chéile i gcónaí. Sna neodrónréaltaí tá na prótóin tar
éis sórt comhleá a dhéanamh leis na leictreoin ionas nach bhfuil
ach neodróin fágtha. Na dúphoill arís, ní féidir a aithint
orthu cén cineál damhna a bhí iontu sula ndearna siad an cliseadh
a rinne dúphoill díobh. Le
go bhféadfadh an damhna titim isteach in aon phointe amháin –
singilteacht an dúphoill – ní mór bósóin a dhéanamh de, ach
níl a fhios ag na saineolaithe féin
cén sórt bósóin a bheadh ann.
Damhna
idirphláinéadach
– Is éard atá i gceist leis an damhna idirphláinéadach ná an
cineál damhna atá le fáil sa spás idir na pláinéid. Dusta is
mó atá
ann, chomh maith le cáithníní
a bhfuil lucht leictreach acu agus iad ag baint leis an ngrianghaoth.
Damhna
idir-réaltach –
Tugtar damhna idir-réaltach ar an gcineál damhna atá le fáil sa
spás idir na réaltchórais. Hidrigin
ianaithe
agus
héiliam ianaithe
is mó atá ann.
Damhna
idir-réaltrach –
Cosúil
leis an damhna idir-réaltach, tá an damhna idir-réaltrach
comhdhéanta as hidrigin ianaithe den
chuid is mó,
dar leis na réalteolaithe. Níl
teorainn shoiléir idir an damhna idir-réaltach agus an damhna
idir-réaltrach.
Darmstaidiam
(Ds)
a
thugtar ar dhúil uimhir a 110 i dtábla peiriadach na ndúl. Fuair
an dúil a hainm ó Darmstadt sa Ghearmáin, nó is i Lárionad
Taighde Tromian Helmholtz in aice le Darmstadt a gineadh an chéad
adamh darmstaidiam riamh. (Tagraíonn
an téarma ”tromian” do na hiain throma; maidir le ”Helmholtz”,
is é Hermann Helmholtz atá i gceist, eolaí
iléirimiúil ceannródaíoch
a d'fhág lorg a láimhe ar a lán brainsí eolaíochta, an
teirmidinimic ach go háirithe.)
Dúil
throm thrasúránach é an darmstaidiam atá chomh héagobhsaí is
nach bhfuil sé furasta taighde a dhéanamh ar a airíonna
ceimiceacha.
Dath
a
thugtar ar an dóigh a n-aithníonn súil an duine banda áirithe
minicíochta de chuid an tsolais infheicthe. Go
praiticiúil, braitheann
sé ar a lán imthoscaí cén dath a fheictear, agus téann
saoltaithí an duine féin i bhfeidhm ar an dathbhraistint fosta.
Tá
dhá chineál cealla
i reitine an duine: slatchealla agus cónchealla. Ní aithníonn
ach na cónchealla an dath, agus ní bhíonn siad ag obair ach le
solas maith – sin é an fáth
a ndeirtear
go
bhfuil na cait go léir liath sa dorchadas.
Dathbharraíocht
a
thugtar ar an difríocht idir fíor-dhathinnéacs an réid agus an
dathinnéacs mar a fheictear don bhreathnóir é. D'fhéadfá
a rá gur cur síos matamaitice í
an dathbharraíocht ar an deargadh
idir-réaltach,
is é sin, deargadh an tsolais ó réid chianmhara de thoradh an
scaipeacháin agus an ionsúcháin (rud ar a dtugtar díobhadh
chomh maith). Ní hionann mar rud an deargadh idir-réaltach agus an
deargaistriú,
nach bhfuil baint ar bith aige leis an díobhadh.
Dathinnéacs
an
uimhir a thugas dath na réalta. Bíonn an dathinnéacs íseal ag
réaltaí gorma (ar réaltaí teo iad) agus bíonn sé ard ag réaltaí
dearga (ar réaltaí fuara iad, i gcomparáid leis na réaltaí
gorma).
RÉALTAÍ SAMPLACHA AGUS A nDATHINNÉACS
|
||
Réalta | Aicme speictreach | Dathinnéacs (B-V) |
Betelgeuse | M | + 1.85 |
Pollux | K | + 1.00 |
An Ghrian | G | + 0.66 |
Adhafera (Zeta Leonis) | F | + 0.30 |
Sirius A | A | 0.00 |
Rigel | B | - 0.03 |
Meissa | A | - 0.21 |
Dath-theocht:
Is ionann dath-theocht na réalta agus teocht an dúchoirp atá ag
astú solais ar aon dath leis an réalta. Is
éard atá i gceist leis an dúchorp ná réad teoiriciúil nach
bhfuil ach ag astú solais agus
radaíochta eile
– is é sin, nach bhfuil ag frithchaitheamh solais ar aon nós (mar
sin is é an breo le teann teasa an t-aon chúis leis an solas atá
ag teacht as).
An
Dátlíne Idirnáisiúnta
– Is í an Dátlíne Idirnáisiúnta an teorainn idir an lá inniu
agus an lá amárach (nó an lá inné agus an lá inniu, de réir
mar a fheictear duit féin é).
Go bunúsach tá an líne seo socraithe ar an bhfadlíne 180°,
atá ag rith
tríd an Aigéan Ciúin,
ach tá a lán de na hoileánraí is na stáit san
aigéan ar
an taobh ”contráilte” den dátlíne, ar
chúiseanna polaitiúla agus
de réir chomhairle a lucht rialtais.
Mar
shampla, tá an dátlíne
suite idir an Rúis agus Alasca, cé go bhfuil an pointe is faide
thoir den Rúis suite i bhfad soir ón bhfadlíne.
D-chiseal
a thugtar ar an gciseal den ianaisféar atá suite idir 60 agus 90
ciliméadar os cionn an talún.
An
Dealbhóir an
réaltbhuíon atá suite idir an
Míol Mór, Iompróir an Uisce (an tUisceadóir), Iasc an Deiscirt,
an Chorr, an Féinics, agus an Fhoirnéis. Ba
é an réalteolaí Nicolas-Louis de Lacalle a bhaist an réaltbhuíon,
ach ba é an chéad ainm a thug sé uirthi ná Stiúideó
an Dealbhóra.
Ar
éigean is
féidir mórán
eile
a rá i leith
an Dealbhóra, nó níl cuid súl ann ar aon nós: is
réaltbhuíon fhann ar fad í.
Dearbhmhéid:
Tugtar
dearbhmhéid
ar
lonrachas
na réalta mar a d'fheicfí í don bhreathnóir a bheadh suite faoi
dheich
bparsoic
di. Is
í an mhéid
dhealraitheach lonrachas
na réalta mar a fheictear dúinn anseo í.
An
scála a úsáidtear leis an dá chineál méid a thabhairt, is scála
logartamach é. An réalta atá 3 aonad ar dhearbhmhéid, tá sí
céad oiread chomh mór leis an réalta atá 6 aonad ar dhearbhmhéid.
Taispeánann an sampla seo go bhfuil na réaltaí ag dul i méadaíocht
agus an scála ag dul i laghad. Na réaltaí is mó, tá luach a
ndearbhmhéide níos lú ná an neamhní, cosúil
le hAntares (-5.3), Rigel (-7.8), Arcturus (-0.3) agus Eta Carinae
(-8.6).
Tabhair
faoi deara gurb é lonrachas nó gile
na réalta atá i gceist leis an ”méid”, cé go dtugaimid ”méid”
uirthi.
Maidir le ”méid” na réalta sa ghnáthchiall, tá miosúir eile
ann lena haghaidh: an trastomhas agus an mhais, cuir i gcás.
Dearbhnialas
– Is
é
an
dearbhnialas
an
teocht
is
ísle is
féidir
a shroicheadh, go teoiriciúil. Go praiticiúil, ní féidir ach
teacht ina chóngar. Tá an dearbhnialas timpeall
ar 273.15 céim Celsius taobh thíos den ghnáthnialas teochta (0
céim Celsius, nó leáphointe
an oighir/siocphointe an uisce).
I
gcóngar don dearbhnialas is féidir feiniméin neamhghnácha a
aithint nach dtig a mhíniú gan dul i muinín na fisice candamaí,
cosúil leis an bhforsheoltacht.
Is
éard atá i gceist leis an bhforsheoltacht ná an dóigh a n-imeoidh
an fhriotaíocht leictreach i substaintí áirithe (forsheoltóirí,
mar a thugtar orthu) agus
iad á reo go dtí
cóngar an dearbhnialais, ionas
go mbeidh siad thar barr ar fad ag iompar an tsrutha leictrigh.
Is
féidir an dearbhnialas a úsáid mar nialas do scála na teochta. Na
luachanna teochta a gheofar ar an nós seo, is gnách dearbhtheocht
a
thabhairt orthu. Is é an ceilvín
(K) aonad na dearbhtheochta. Gheofar na luachanna dearbhtheochta trí
273.15 a chur leis na luachanna teochta de réir Celsius. Mar
sin is ionann ceilvín agus ceinteagrád mar
aonaid
ach
amháin nach ionann an nialas don dá scála.
Deargaistriú
– Ceann
de ghnéithe iarmhairt Doppler is ea an deargaistriú. Is éard atá
i gceist leis an deargaistriú ná go ngluaiseann línte Fraunhofer
(na línte speictreacha) óna gceartáit i dtreo na deirge –
is é sin, tá an tonnfhad ag dul i méadaíocht agus an mhinicíocht
ag dul i laghad dá réir. Tugann
an deargaistriú le fios go bhfuil an réad áirithe seo ag druidim
amach uainn.
An
Deargspota nó
an
Deargspota Mór
a thugtar ar an
spota
mór dearg
in atmaisféar Iúpatair (nó ar dhromchla Iúpatair – níl an dá
rud dealaithe go soiléir ó chéile) a tugadh faoi deara an chéad
uair sa seachtú haois déag. Le fírinne níltear ar aon fhocal an é
an spota dearg céanna a bhí i gceist ag Robert Hooke, an t-eolaí
Sasanach a thug an chéad chur síos ar an spota dearg ar Iúpatar,
nó ní
dhearnadh taighde ar an spota ina dhiaidh sin ach sa naoú haois
déag. Pé scéal é glactar leis gur réigiún ardbhrú
é an Deargspota Mór, is é sin, sórt spéirling nó stoirm, ach
más ionann é deargspota Hooke agus an deargspota atá ann inniu,
tá an stoirm seo ann le trí chéad go leith de bhlianta anuas, nó
níos mó fós.
Níl
tuiscint iomlán ag na heolaithe go fóill ar an Deargspota Mór.
Ceist
chonspóideach é dath an spota féin.
Creideann cuid de
na saineolaithe
gurb é an fosfar dearg is cúis leis an dath dearg. Tá a fhios
againn go bhfuil foisfín
– comhdhúil
fosfair agus hidrigine –
in
atmaisféar Iúpatair, ach is comhdhúil cuíosach éagobhsaí í
ar dual di
titim as a chéile agus fosfar is hidrigin a dhéanamh. Níl
i dteoiric an fhoisfín
ach ceann de na míniúcháin inchreidte, áfach. Deir
eolaithe eile gur comhdhúil éigin de chuid an tsulfair atá ann,
mar shampla.
An
Deilf a
thugtar ar an réaltbhuíon
idir an Sionnach, an tSaighead, an tIolar, Iompróir an Uisce (an
tUisceadóir), an Capall Beag, agus Peigeasas. Tá sí suite sa
leathsféar thuaidh, ach san am chéanna tá sí sách cóngarach do
mheánchiorcal na spéire.
Níl
an Deilf rófheiceálach mar réaltbhuíon. Is í Alpha Delphini an
réalta is gile, ach is córas ilréaltach í dáiríre. Tá
déréalta ann, mar atá, Alpha Delphini A, agus roinnt réaltaí
eile a tharla san áit chéanna den sféar neamhaí – glactar leis
nach fíorchoimhdirí de chuid Alpha Delphini A iad ach réaltaí
nach bhfuil cóngarach di ar aon nós, is é sin, coimhdirí optúla.
Is
iad Alpha Delphini Aa agus Alpha Delphini Ab na comhbhaill a bhfuil
Alpha Delphini A comhdhéanta astu. Is gnách Sualocin
a thabhairt ar an gcomhbhall is mó acu – má léitear ón deireadh
go tús é, is éard a gheofar ná Nicolaus, an leagan Laidine den
ainm Nioclás. Tagairt
é don réalteolaí
Iodálach Niccolò Cacciatore a bhí ag obair i Réadlann na Sicile i
bPalermo i dtús na naoú haoise déag. Sa bhliain
1814 d'fhoilsigh stiúrthóir na réadlainne, Giuseppe Piazzi, a
chatalóg réalteolaíochta féin, agus bhí an t-ainm seo tugtha ar
an réalta sa chatalóg sin.
Déréalta
speictreascópach í Alpha Delphini A – is é sin, ní féidir an
dá chomhréalta a aithint thar a chéile sa teileascóp, agus ní
mór anailis a dhéanamh ar an speictream. Fofhathach
B-aicme í Alpha Delphini Aa. Tá Alpha Delphini suite faoi thuairim
is dhá chéad go leith de sholasbhlianta dínn, agus í beagnach trí
oiread chomh trom leis an nGrian. Tá sí trí oiread
go leith chomh mór leis an nGrian ó thaobh an trastomhais nó an
gha de, ach maidir leis an lonrachas, tá sí dhá chéad ocht
n-oiread is fiche chomh geal leis an nGrian.
Déréalta
í Beta Delphini chomh maith. Tugtar Beta Delphini A agus Beta
Delphini B ar an dá chomhréalta, agus is é an t-ainm a bhaist
Niccolò Cacciatore ar an gcomhréalta is gile acu ná Rotanev.
Má léitear ón deireadh go tús é, gheofar Venator,
agus is focal Laidine é a chiallaíos ”sealgaire”, nó
cacciatore
as
Iodáilis. Tá leagan Laidine den ainm agus den tsloinne úd Niccolò
Cacciatore – Nicolaus
Venator –
ceilte in ainmneacha an dá réalta, mar sin.
F-réaltaí
iad an dá chomhbhall de Beta Delphini, is é sin tá siad beagáinín
níos teo ná an Ghrian. Níl
ceachtar acu mórán níos troime ná an Ghrian cé go bhfuil siad
níos lonrula (24 oiread agus ocht n-oiread). Tá
an dá réalta suite céad solasbhliain uainn, a bheag nó a mhór.
Maidir
le Gamma
Delphini,
is déréalta eile í. Tá sí suite traidhfilín níos faide uainn
ná Beta Delphini nó Rotanev. Gamma1
Delphini agus Gamma2
Delphini ainmneacha an dá réalta. An chéad cheann acu, is réalta
phríomhsheichimh í agus baint aici leis an B-aicme; an dara ceann
acu, is fo-fhathach flannbhuí den K-aicme í, agus í tuairim is
fiche oiread chomh lonrúil leis an nGrian. Creidtear go bhfuil
pláinéad ar aon mhéid le hIúpatar ag an déréalta seo.
Déréalta
eile í Delta
Delphini,
agus í suite faoi tuairim
is dhá chéad is fiche solasbhliain dínn. Réaltaí
aisteacha
iad an dá chomhbhall agus
iad
níos saibhre i miotail ná mar ba chóir,
agus ní féidir iad a dhealú ó chéile ach taighde a dhéanamh ar
an speictream. Réaltaí
athraitheacha iad an bheirt acu.
Réalta
aonair í Epsilon
Delphini nó
Aldulfin
nó Eireaball
na Deilfe.
Fathachréalta
B-aicme atá ann. Tá
an réalta seo suite tuairim is trí chéad is tríocha solasbhliain
uainn, agus í beagnach seacht gcéad oiread chomh lonrúil leis an
nGrian.
Deimos
atá
ar an gceann is lú den dá shatailít atá ag Mars.
Ba
é an réalteolaí Meiriceánach Asaph Hall a chuir an chéad sonrú
in Deimos i Mí Lúnasa 1877, sé lá sular aithin sé Phobos; ba
é Henry George Madan an chéad duine a mhol an t-ainm seo don
tsatailít.
Caitheann
Deimos tríocha uair an chloig ag críochnú turas amháin timpeall
ar Mhars. Tá
cianphointe na gealaí seo suite faoi 23 471 chiliméadar ó Mhars,
agus an garphointe cúig chiliméadar déag níos cóngaraí don
phláinéad. Níl in Deimos ach cnapán beag cloiche i gcomparáid
leis an nGealach s'againn – níl sé ar dhéanamh na liathróide,
fiú. D'fhéadfá a rá go bhfuil sé cúig chiliméadar déag ar fad
agus aon chiliméadar déag ar leithead.
Tá
dhá
chráitéar mhóra ar Deimos atá ainmnithe: Swift (aon chiliméadar
amháin ar trastomhas) agus Voltaire
(dhá chiliméadar ar trastomhas). Fuair
na cráitéir na hainmneacha seo i ndilchuimhne ar an mbeirt
scríbhneoirí úd
Jonathan Swift agus François-Marie
Arouet (”Voltaire”), ó
bhí siadsan
ag tuairimíocht faoi shatailítí Mharsa ina gcuid scríbhinní
sular aithin na réalteolaithe Phobos agus Deimos.
Maidir
le Deimos, tagairt do mhiotaseolaíocht na sean-Ghréagach atá ann:
bhí beirt mhac ag Ares agus Aphrodite, Phobos agus Deimos, agus is
gnách Ares, dia an chogaidh i seanchas na Gréige, a chomhionannú
le Mars, a raibh an ról céanna aige ag na Rómhánaigh.
Deireadh
na Loinge
– Ceann
de na réaltbhuíonta a tháinig ar an bhfód nuair a scoilteadh an
Long nó Argo
nó
Navis
é Deireadh na Loinge. Tá
Deireadh na Loinge suite idir an tAonbheannach, Compás an
Mhairnéalaigh, na
Seolta, an Chíle, an Péintéir, an Colm, an Madra Mór, agus an
Phéist Uisce.
Réalta
O-aicme is ea Zeta
Puppis.
Tá sí suite tuairim is míle agus céad solasbhliain uainn, agus is
ollfhathachréalta
í. Tá
sí sé oiread déag is dhá scór chomh téagartha leis an nGrian,
agus í deich míle oiread níos lonrúla. Le fírinne tá an chuid
is mó den radaíocht atá an réalta seo a astú sa bhanda
ultraivialait, agus má chuirtear an radaíocht sin san áireamh, tá
Zeta Puppis na céadta míle oiread níos lonrúla ná an Ghrian.
Pi
Puppis
nó Ahadi
an dara réalta is gile i nDeireadh na Loinge. Fathachréalta
fhlannbhuí K-aicme atá inti, agus í dhá oiread déag chomh
téagartha, dhá mhíle déag oiread chomh lonrúil leis an nGrian.
Tríréalta
í Xi
Puppis.
Tá déréalta speictreascópach ann – is é sin, dhá réalta agus
iad chomh gar dá chéile is nach dtig iad a aithint thar a chéile
ach amháin ar an speictream – agus an tríú réalta le feiceáil
sa teileascóp mar réad ar leith. Is iad ainmneacha an trí cinn ná
Xi Puppis Aa (Azmidi),
Xi Puppis Ab agus Xi Puppis B.
Fathachréalta
atá i Xi Puppis A agus í in aon aicme speictreach leis an nGrian,
is é sin G-aicme. Maidir le Xi Puppis B is réalta phríomhsheichimh
í cosúil leis an nGrian.
Deneb
nó Alpha
Cygni
a thugtar ar an réalta is gile i réaltbhuíon na hEala.
Ollfhathachréalta
A-aicme atá inti agus í tuairim is dhá chéad míle oiread chomh
lonrúil leis an nGrian. Tá
sí suite faoi dhá
mhíle is sé chéad solasbhliain
dínn, ach
is deacair an fad sin a shainiú go cruinn, dáiríribh.
Ceann
de réaltaí Thriantán an tSamhraidh í.
Denebola
nó
Beta
Leonis atá
ar an tríú réalta is gile i réaltbhuíon an Leoin. Tá sí suite
faoi shé solasbhliana déag is fiche dínn, agus í infheicthe go
maith gan dul i dtuilleamaí gléasra cianradhairc. Réalta
phríomhsheichimh í – níl sí dhá oiread chomh mór leis an
nGrian – ach is A-réalta the lonrúil í. Réalta athraitheach í
den chineál atá ainmnithe as Delta Scuti, is é sin, tagann
athruithe beaga bídeacha ar a lonrachas de réir tréimhse nach
bhfuil ach cúpla uair an chloig ar fad.
Deoitéarón
a thugtar ar cháithnín atá comhdhéanta as prótón amháin agus
neodrón amháin. Is ionann é agus núicléas an deoitéiriam.
Deoitéiriam
a thugtar ar iseatóp trom neamh-radaighníomhach na hidrigine a
bhfuil neodrón amháin sa núicléas aige i
mbreis ar an bprótón.
(Uaireanta tugtar próitiam
ar
an ngnáth-hidrigin nach bhfuil ach prótón amháin sa núicléas
aici.) Ba
iad na fisiceoirí Meiriceánacha Harold Urey agus Ferdinand
Brickwedde a d'aonraigh an chéad eiseamal deoitéiriam thiar sna
1930idí, tar éis d'Urey an deoitéiriam a aithint go
speictreascópach sa bhliain 1931. Ba é Urey a cheap na téarmaí úd
próitiam,
deoitéiriam agus
tritiam
agus
a d'úsáid
roimh
aon duine eile
iad in alt a d'fhoilsigh sé sa bhliain 1934.
Is
minic a úsáidtear an tsiombail cheimiceach D le tagairt a dhéanamh
don deoitéiriam, cé nach bhfuil ann ach iseatóp de chuid na
hidrigine (H). Is
féidir 2H
a úsáid chomh maith, agus is é sin an leagan is fearr le Cumann
Idirnáisiúnta na gCeimiceoirí (IUPAC).
Má
nasctar dhá adamh deoitéiriam d'adamh ocsaigine, is éard a gheofar
ná ocsaíd deoitéiriam, nó tromuisce.
Is
iomaí úsáid a bhaintear as an tromuisce, go háirithe sa
teicneolaíocht núicléach. An leagan den imoibreoir núicléach a
forbraíodh i gCeanada sna
seascaidí, mar atá, CANDU (Canada
Deuterium Uranium),
úsáideann sé tromuisce le maolú ar na neodróin arb iad
iompróirí an tslabhra imoibrithe san imoibreoir.
Úsáidtear
deoitéiriam sna buamaí hidrigine freisin. Tá an buama hidrigine
bunaithe ar chomhleá an deoitéiriam agus an tritiam, agus
gnáthbhuama adamhach (buama eamhnaithe)
mar
mhaidhmitheoir ann le
tús a chur leis an gcomhleá seo.
Is
é an tritiam an tríú hiseatóp atá ag an hidrigin, agus é níos
troime fós ná an deoitéiriam. Tá dhá neodrón agus aon phrótón
amháin i núicléas an tritiam, agus is iseatóp radaighníomhach é,
murab ionann agus an deoitéiriam.
Déréalta
a
thugtar ar dhá réalta atá chomh cóngarach dá chéile agus go
bhfuil nasc imtharraingthe acu. Is
ionann an déréalta agus réalta dhúbailte fhisiceach; scéal eile
í an réalta dhúbailte optúil (dhá réalta atá suite ar an líne
chéanna, beagnach, ón Domhan, ionas go bhfeictear in aice le chéile
iad, cé nach bhfuil siad in aon chóngar dá chéile i ndáiríribh).
Déréalta
éagothrom
atá i gceist má tá an dá chomhréalta an-difriúil le chéile ó
thaobh na méide nó an lonrachais de. Is
féidir mar shampla go bhfuil ceann den dá chomhbhall iompaithe ina
abhac bán cheana féin, agus an ceann eile ina fhathachréalta go
fóill.
Déréalta
fhótaiméadrach a
thugtar ar dhéréalta ar féidir í a aithint mar dhéréalta trí
bhreathnuithe fótaiméadracha a dhéanamh uirthi. Déréaltaí
fótaiméadracha iad na déréaltaí uraitheacha mar shampla.
Déréalta
infheicthe
atá i gceist más féidir leat an dá chomhréalta a aithint thar a
chéile agus a fheiceáil mar dhá réad scartha le súile do chinn
féin, nó ar an teileascóp ar a laghad.
Déréalta
réaltmhéadrach a thugtar ar
dhéréalta ar féidir í a aithint mar dhéréalta trí
bhreathnuithe réaltmhéadracha a dhéanamh uirthi. Go
bunúsach, is éard a bhíos i gceist le déréalta réaltmhéadrach
ná déréalta atá an-éagothrom, ionas nach bhfuil ach ceann den dá
chomhréalta le feiceáil, ach san am chéanna is féidir a aithint
go bhfuil an ceann sin ag timpeallú na comhréalta dofheicthe agus
go bhfuil an chomhréalta dhofheicthe ag dul i bhfeidhm ar an gceann
eile ar dhóigheanna éagsúla, an
imtharraingt ach go háirithe.
Déréalta
speictreascópach a thugtar ar
dhéréalta ar féidir í a aithint mar dhéréalta trí anailís a
dhéanamh ar a speictream.
Déréalta
theagmhála atá i gceist má tá
an dá réalta chomh cóngarach dá chéile is go bhfuil siad i
dteagmháil le chéile.
Déréalta
uraitheach atá ann, má thagann
ceann den dá dhéréalta idir sinn agus an déréalta eile go
tráthrialta.
Diallas
a
thugtar ar an gcomhordanáid i gcóras an mheánchiorcail a
fhreagraíos don domhanleithead. Tugtar
in aonaid stua é, is é sin, céimeanna stua, stuanóiméid, agus
stuashoicindí.
Dia-optar
a
thugtar ar aonad na
cumhachta optúla. Is ionann an dia-optar agus deilín
an mhéadair, is é sin, m-1,
agus
is ionann an chumhacht optúil agus deilín an fhaid fhócasaigh. Mar
sin, má tá an lionsa deich ndia-optar ar chumhacht optúil, is
ionann sin is a rá go bhfuil sé 1/10 méadar (deich gceintiméadar)
ar fhad fhócasach.
Díchumadh:
San
optaic is ionann díchumadh agus an dóigh a gcuireann na lionsaí na
línte díreacha as
a riocht.
Is
é is cúis leis an díchumadh ná nach
ionann
an formhéadú timpeall ar lárphointe an lionsa agus in aice leis na
ciumhaiseanna. (Is
é is formhéadú ann ná an dóigh a bhfeictear an réad níos mó
dúinn tríd an lionsa.)
Díchumadh
pioncásach atá
i gceist má tá
an formhéadú ag dul i méadaíocht i bhfad ó lárphointe an
lionsa, agus díchumadh
bairilleach a
thugtar ar a mhalairt de dhíchumadh. Tá a leithéid de rud ann agus
díchumadh
croiméalach freisin
–
is é sin, meascán
an dá dhíchumadh eile.
Díobhadh:
Tugtar díobhadh
ar an
dóigh a scaiptear an solas ar a bhealach ón réalta (nó ó réad
réalteolaíoch eile) chugainn agus
é ag bualadh faoi dhamhna de chineálacha éagsúla.
Cuid den díobhadh é an dóigh a n-ólann dusta agus gáis na
hollchruinne an solas chuige féin (is é sin, ionsú
an tsolais).
Tá
cúiseanna éagsúla leis an díobhadh: an t-ábhar idir-réaltach
(deargadh
idir-réaltach),
an t-atmaisféar timpeall an Domhain (díobhadh
atmaisféarach)
agus pé dusta atá timpeall ar an réad féin.
Is
dual don dusta idir-réaltach níos mó den tsolas ardmhinicíochta
(solas gorm) ná den tsolas ísealmhinicíochta (solas dearg) a
ionsú, rud a chiallaíos go gcuireann an díobhadh idir-réaltach
dath dearg leis an solas ó réadanna i bhfad i gcéin uainn. Sin é
an fáth a dtugtar deargadh
idir-réaltach ar dhíobhadh den chineál idir-réaltach. Tabhair
faoi deara nach bhfuil baint ar bith ag an deargadh idir-réaltach
leis an deargaistriú, ar toradh é d'iarmhairt Doppler.
Maidir
leis an díobhadh atmaisféarach, is éard is cúis leis ná:
-
móilíní an aeir a bheith ag scaipeadh an tsolais (rud ar a dtugtar réscaipeadh Rayleigh)
-
na haerasóil (na deoiríní beaga uisce san aer, mar shampla) a bheith ag scaipeadh an tsolais
-
na móilíní a bheith ag ól an tsolais agus a fhuinnimh chucu (ionsú nó ionsúchán; is iad na móilíní ocsaigine agus ózóin is mó a shús isteach an solas ardmhinicíochta, agus is iad na móilíní uisce is mó a bhaineas den tsolas ísealmhinicíochta)
Dione
atá ar an gcúigiú satailít déag is mó dá bhfuil ag timpeallú
Shatarn, agus í ar an dara satailít is dlúithe ábhar acu. Go
bunúsach, is éard atá in Dione ná liathróid oighir agus cloiche
agus í tuairim is 1120 ciliméadar ar mheán-trastomhas. Ba
é Giovanni Domenico Cassini a chuir an chéad sonrú in Dione sa
bhliain 1684, agus fuair an ghealach bheag seo a hainm ó John
Herschel sa bhliain 1847. Ní dhearnadh léarscáiliú ceart ar Dione
ach le déanaí, nuair a d'eitil
an spástaiscéalaí Cassini
thart le Dione. De
thoradh an taighde a rinne Cassini tá a fhios ag an gcine daonna a
lán i dtaobh thíreolaíocht Dione,
agus
fuair a lán gnéithe dá
dromchla ainmneacha, an t-iomaire
úd Janiculum
Dorsa,
mar
shampla.
Diosca
Airy:
is é diosca Airy an diosca solais i lár an phatrúin díraonacháin
a gheofar má chuirtear ga solais trí chró
chruinn an lionsa. Fuair
an diosca a ainm ó George Biddell Airy, matamaiticeoir agus
réalteolaí Sasanach a bhí beo sa naoú haois déag.
Diosca
bréagach:
Tá baint ag an gcoincheap seo le diosca Airy. Go
bunúsach, nuair a dhéantar breathnuithe ar na réaltaí tríd an
teileascóp, is mar dhioscaí a fheictear iad. Na difríochtaí méide
idir na dioscaí seo, áfach, ní bhraitheann siad ar
fhíor-dhifríochtaí trastomhais
idir na réaltaí atá i gceist an
oiread is
a bhraitheas siad ar dhifríochtaí gile. Sin é an fáth a dtugtar
dioscaí bréagacha orthu.
Diosca
na gréine:
go bunúsach, is ionann é diosca infheicthe na gréine agus an
fótaisféar.
Diosca
réaltrach:
an
chuid den réaltra atá suite timpeall an láir agus í cosúil le
diosca. Tá diosca réaltrach ag na cineálacha seo leanas de
réaltraí:
-
réaltraí lionsacha: M84, NCG4111, ”Réaltra an Rotha” (ESO 350-40)
-
réaltraí bíseacha neamhbharracha: M81, M88, ”Réaltra an Triantáin” (M33)
-
réaltraí bíseacha barracha: Bealach na Bó Finne
-
réaltraí bíseacha idirmheánacha: ”Réaltra na Tine Ealaíne” (NCG6946).
Cuid
de na réaltraí a bhfuil diosca réaltrach acu, níl iontu go
bunúsach ach an diosca sin; an chuid eile is féidir bolg láir a
aithint acu. An dá chineál réaltraí nach bhfuil diosca réaltrach
acu, níl iontu ach an bolg féin:
na réaltraí neamhrialta agus na réaltraí éilipseacha.
Díothú
nó
díothúchán
a
thugtar ar an rud a thitfeas amach má bhuaileann cáithnín agus a
fhrithcháithnín a chéile. Más
fíor-bhuncháithníní atá iontu, is é sin cáithníní nach
bhfuil struchtúr inmheánach acu, imeoidh siad agus ní fhágfar ach
candaim
radaíochta.
Sampla de seo is ea díothú an leictreoin agus an phosatróin. Más
cáithníní iad a bhfuil struchtúr inmheánach acu – cosúil leis
an bprótón agus leis an bhfrithphrótón, agus iad comhdhéanta as
cuarcanna – beidh
an scéal níos casta: ar dtús déanfar méasóin éagsúla, ach
ansin imeoidh na méasóin féin agus cruthófar candaim radaíochta
chomh maith le leictreoin, posatróin agus neoidríonónna.
Diphda:
Is í Diphda nó Deneb
Kaitos nó
Beta
Ceti an
réalta is gile i réaltbhuíon an Mhíl Mhóir – tá sí níos
gile, fiú, ná an réalta ar a dtugtar Alpha Ceti, nó Menkar. Ó
thaobh an speictrim de, tá sí idir eatarthu idir na haicmí G agus
K. Fathachréalta fhlannbhuí í mar sin. Meastar go bhfuil sí suite
faoi shé solasbhliana déag agus ceithre scór den Domhan.
Díraonadh
nó
díraonachán
a thugtar
ar
an dóigh ar féidir le haon chineál tonnghluaiseachta dul thart an
coirnéal –
is é sin, má théann an tonnghluaiseacht ag dul trí pholl, beidh
sí ag dul i ngach treo sa spás ar an taobh eile den pholl.
Má
théann
solas trí scoilt an-chaol, abair, is léir go bhfeicfear banda geal
– uasmhéid solais mar a déarfá – ar an dromchla a bhuailfeas
an solas ina dhiaidh sin. Ach san am chéanna beidh bandaí eile –
uasmhéideanna eile – le feiceáil ar an dá thaobh ón banda is
gile, agus iad ag éirí níos dorcha ag dul i bhfad ón
bpríomh-uasmhéid. Is
é an díraonadh is cúis leis na huasmhéideanna seo. Más cró beag
ciorclach atá ann, áfach, beidh diosca solais – diosca
Airy
– le feiceáil ar an dromchla sin, agus ciorcail ina thimpeall de
bharr an díraonacháin. An dóigh a scaiptear an solas ar an
dromchla a bhuaileas sé, tugtar patrún
díraonacháin
air.
Dírghluaisne
a
thugtar ar ghluaiseacht na satailíte in aon treo le rothlú an
phríomhúlaigh. Gluaisne
chasiompaithe a
thugtar ar a mhalairt de ghluaiseacht. An
tsatailít a fhanas os cionn an bhaill chéanna den Domhan (an
tsatailít gheoisioncrónach nó gheochobhsaí),
is sampla speisialta í den dírghluaisne, nó tá sí ag timpeallú
an phláinéid in aon treo agus
ar
aon luas le rothlú an phláinéid.
Dlí
Bode,
nó dlí
Titius,
nó dlí
Titius-Bode:
Sórt
teoiric nó hipitéis ab ea an ”dlí” seo: is éard a dúirt an
teoiric ná go bhfuil fad an phláinéid ón nGrian ag brath ar fhad
an chéad phláinéid roimhe agus ar fhad an chéad phláinéid eile
de
réir foirmle shimplí mhatamaiticiúil:
-
is ionann fad Mhearcair ón nGrian agus 4/100 d'fhad Shatarn ón nGrian – glacaimis leis an gcéadú cuid sin mar aonad;
-
is ionann fad Véineas ón nGrian agus 7/100, is é sin, 4 + 3 aonad;
-
is ionann fad an Domhain ón nGrian agus 10/100, is é sin, 4 + 6 aonad, agus is ionann 6 agus 3 méadaithe faoi 2;
-
is ionann fad Mharsa ón nGrian agus 16/100, is é sin, 4 + 12 aonad, agus is ionann 12 agus 3 méadaithe faoi 4;
-
ansin aithnítear bearna sa seicheamh simplí matamaiticiúil seo (bheifeá ag súil le pláinéad a bheadh suite faoi 28/100 den Ghrian – is ionann 28 agus 4 + 24 aonad, agus is ionann 24 agus 3 méadaithe faoi 8);
-
ach is ionann fad Iúpatair ón nGrian agus 52/100, is é sin, 4 + 48 aonad, agus is ionann 48 agus 3 méadaithe faoi 16;
-
agus ar ndóigh is ionann fad Shatarn ón nGrian agus 100/100, is é sin, 4 + 96 aonad, agus is ionann 96 agus 3 méadaithe faoi 32.
Tá
an dlí seo ainmnithe as beirt réalteolaithe Gearmánacha, Johann
Elert Bode agus Johann Daniel Titius, a thosaigh ar an tuiscint
chéanna timpeall ar an mbliain 1770. Dealraíonn sé, áfach, go
ndearna David Gregory agus Edmund Halley trácht ar an smaoineamh
céanna i dtéacsleabhar réalteolaíochta a foilsíodh i dtús na
hochtú haoise déag. Is éard a chreid Bode agus Titius gur uirlis
úsáideach a bhí sa ”dlí” s'acu le teacht ar phláinéid nua,
agus ceart go leor bhí an dlí in ann áit Úránais a thairngreacht
i gceart. Maidir leis an mbearna idir Mars agus Iúpatar, d'aithin an
tIodálach Giuseppe Piazzi astaróideach – Ceres – san áit sin i
dtús na naoú haoise déag.
Mar
a tháinig chun solais ina dhiaidh sin, áfach, ní raibh an dlí
ábalta áit Neiptiúin a thairngreacht i gceart, agus is iomaí
locht eile a fuarthas ar an hipitéis. Ní dhearctar air mar dhlí
nádúrtha d'aon chineál a thuilleadh, agus cuid de na réalteolaithe
barúlach nach raibh ann riamh ach comhtharlúint.
Dlí
Fechner – Dlí síceolaíochta
é dlí Fechner a bhfuil baint aige leis an taighde réalteolaíochta.
Deir dlí Fechner go bhfuil
aithint an spreagthaigh (an
t-athrú gile, mar shampla)
i gcomhréir logartamach le láidreacht an spreagthaigh féin.
Ba é Gustaf Theodor Fechner
a d'oibrigh amach an dlí agus an leagan matamaiticiúil de.
Dlí
imtharraingthe Newton – Is
eol do chách, a bheag nó a mhór, gurbh é Isaac Newton a cheap an
chéad teoiric faoin imtharraingt, is é sin, faoin dóigh a bhfuil
na réadanna ag aomadh (ag tarraingt) a chéile. Is éard a deir dlí
Newton ná:
-
gur fórsa í an imtharraingt;
-
go bhfuil an fórsa sin i gcomhréir le maiseanna na réadanna atá ag aomadh a chéile; agus
-
go bhfuil an fórsa sin i gcomhréir inbhéartaithe le cearnóg an fhaid idir na maiseanna.
Is
í an chothromóid mhatamaiticiúil a chuireas an méid sin in iúl
ná:
F
= G[(m1m2)/r2]
inarb
ionann:
-
F agus an fórsa;
-
G agus tairiseach na himtharraingthe;
-
m1 agus mais an chéad réad;
-
m2 agus mais an dara réad;
-
r agus an fad idir lárphointí an dara réad;
-
r2 agus cearnóg an fhaid sin, is é sin an fad méadaithe faoi féin.
D'athraigh
tuiscint na fisice ar an imtharraingt nuair a tháinig teoiric
coibhneasaíochta Einstein ar an bhfód, nó is éard a deir Einstein
ná go gcuireann an imtharraingt an spás agus an t-am as a riocht
timpeall an réid – go
gcuarann sí an spás agus an t-am – agus nach fórsa
ceart í an imtharraingt, is é sin, nach bhfuil i gceist leis ach an
dóigh a mothaítear is a n-aithnítear an cuaradh sin.
Le
fírinne bhí Newton féin cineál drochamhrasach i dtaobh na
himtharraingthe mar fhórsa.
Sa ghnáthchiall caithfidh dhá réad a bheith i dteagmháil le
chéile le fórsa a chur i bhfeidhm ar a chéile, ach maidir leis an
imtharraingt, oibríonn sí fiú tríd an bhfolús, gan a bheith á
hiompar ag aon rud infheicthe
nó
inaitheanta.
D'admhaigh
Newton nach raibh i gceist le ”dlí Newton” ach foirmle néata
phraiticiúil a cheadaigh don duine an fórsa imtharraingthe a
áireamh, ach san am chéanna dúirt sé nach raibh tuiscint aige ar
an rud is imtharraingt ann dáiríribh.
Mar
sin, nuair a mhínigh Einstein an imtharraingt mar dhíchumadh sa
spás-am, d'fhreagair sé ceist a bhí curtha ag Newton féin.
Dlí
Kirchhoff
– Le
fírinne tá a
lán dlíthe nádúrtha
ann a dtugtar ”dlí Kirchhoff” orthu:
Dlíthe
Kirchhoff san innealtóireacht leictreach, is
é sin dlí Kirchhoff faoin voltas agus dlí Kirchhoff faoin sruth
leictreach. Deir
an dlí faoin sruth leictreach ná, in aon phointe den chiorcad
leictreach ina
dtagann seoltóirí srutha le chéile,
gurb ionann suim na
sruthanna
isteach agus na
sruthanna
amach ná 0. An dlí faoin voltas arís, is éard a deir sé ná gurb
ionann suim an voltais ó fhoinse an tsrutha agus an voltais a
chailltear sa chiorcad ná 0.
Dlí
Kirchhoff faoin radaíocht theirmeach.
Deir
an dlí seo, ná, aon réad atá i
gcothromaíocht theirmidinimiciúil, gurb
ionann iad an t-astaíochas (an chomhéifeacht astúcháin) agus an
ionsúiteacht dó. Tá
baint ag an dlí seo le radaíocht an dúchoirp. Is é an dúchorp an
réad teoiriciúil nach bhfuil in ann radaíocht d'aon chineál a
fhrithchaitheamh, is é sin, ní dhéanann sé ach radaíocht a astú
(a
thál, a
thabhairt uaidh) agus a ionsú (a shú isteach, a ól chuige).
Dlíthe
speictreascópachta Kirchhoff:
Trí dhlí atá ann:
-
An solad, an leacht nó an gás dlúth a bhfuil breo ann chomh te is atá sé, tá sé ag astú radaíochta ag gach tonnfhad (rud a dtugtar speictream leanúnach air).
-
An gás neamhdhlúth a bhfuil breo ann chomh te is atá sé, níl sé ag astú radaíochta ach ag tonnfhaid áirithe (speictream astúcháin).
-
Má théann radaíocht a bhfuil speictream leanúnach aici trí ghás fuar, bainfidh (ionsúfaidh) an gás sin tonnfhaid áirithe den radaíocht: más solas atá i gceist, aithnítear an t-ionsúchán seo mar línte dubha sa speictream (línte ionsúcháin). Sampla de na línte ionsúcháin seo iad línte Fraunhofer a d'aithin Josef von Fraunhofer, fisiceoir Gearmánach eile, roimh lá Kirchhoff féin ar speictream na gréine.
Fuair
na dlíthe a n-ainm ón bhfisiceoir Gearmánach Gustav Kirchhoff
(1824-1887). Mar
is léir ó na samplaí seo, fear iléirimiúil a bhí ann agus suim
aige ina lán craobhacha den fhisic.
Dlí
na limistéar comhionann –
Tugtar Dara Dlí
Kepler
ar an dlí seo freisin, nó ba é an réalteolaí Gearmánach
Johannes Kepler (1571-1630) a chuir i bhfriotal é an chéad lá
riamh, chomh maith leis
na
dlíthe réalteolaíochta eile a d'aithin sé.
Nuair
a bhíos an tsatailít ag teacht i gcóngar don phríomhúlach, bíonn
sé ag dul i luas ar a chamchuairt timpeall an phríomhúlaigh, agus
nuair a bhíos sí ag dul níos faide ón bpríomhúlach, bíonn sí
ag moilliú a siúil.
Má
roghnaímid dhá phointe ar chonair na satailíte agus sinn ag
tarraingt líne ó gach point acu go dtí an príomhúlach, fágfar
achar nó limistéar idir an chonair agus an dá líne sin. Anois, má
roghnaímid dhá phointe eile a dtógann sé an tamall céanna ama ar
an tsatailít an bealach
eatarthu a chur di, agus sinn ag tarraingt dhá líne ó thúsphointe
an bhealaigh go dtí an príomhúlach agus ó phointe deiridh an
bhealaigh go dtí an príomhúlach, is é an t-achar céanna a
fhágfar
idir an dá líne agus an chonair.
Dlí
Planck a thugtar ar an
gcothromóid a d'oibrigh Max Planck amach sa bhliain 1900 le cur síos
ar radaíocht an dúchoirp. Bhí
an chothromóid bunaithe ar thorthaí na dturgnamh seachas ar aon
tuiscint theoiriciúil. Ba é
dlí Rayleigh-Jeans an míniúchán teoiriceach a bhí á fhorbairt
faoin am chéanna, ach is é an toradh a thug an dlí sin ná go
raibh radaíocht an dúchoirp
ag dul i méadaíocht gan teorainn agus tonnfhad na radaíochta sin
ag titim. Ar ndóigh,
seafóid amach is amach atá sa tairngreacht seo, nó is léir nach
féidir le haon chorp fuinneamh teoranta (fuinneamh a chuireas ag
breo é) a iompú
go fuinneamh gan teorainn – ní féidir fuinneamh a ghineadh as an
neamhní, mar a deir an chéad cheann de dhlíthe na teirmidinimice
(an dlí faoi imchoimeád an fhuinnimh). Is
gnách catastróf
ultraivialait a
thabhairt ar an tairngreacht theipthe seo.
Ba
é toradh na dturgnamh ná go raibh fuinneamh na radaíochta as réad
a bhí á chur ag breo –
go raibh an fuinneamh sin ag dul i méadaíocht agus an tonnfhad ag
titim, ach gur shroich sé a bhuaicphointe ag tonnfhad áirithe le
titim arís ina dhiaidh sin. Bhí
Planck ábalta slonn
matamaitice a dhéanamh
amach leis an mbuaicphointe
sin a thairngreacht,
agus ba é an slonn sin
dlí Planck.
Dlí
Stefan-Boltzmann: Cosúil le
dlí Planck, baineann an dlí seo le radaíocht an dúchoirp. Deir
dlí Stefan-Boltzmann go bhfuil fuinneamh na radaíochta atá ag
teacht as an dúchorp ag brath ar cheathrú cumhacht a theochta. Ní
mór an chumhacht sin a mhéadú faoi uimhir ar a dtugtar tairiseach
Stefan-Boltzmann leis an
bhfuinneamh sin a fháil.
Fuair
dlí Stefan-Boltzmann a ainm ón bhfisiceoir Sloivéanach Jožef
Štefan (1835-1893) agus an fisiceoir Ostarach Ludwig Eduard
Boltzmann (1844-1906).
Dlíthe
Kepler – Is iad dlíthe
Kepler na dlíthe a stiúras
gluaiseachtaí na bpláinéad, agus iad curtha i bhfocail an chéad
uair ag an réalteolaí Gearmánach Johannes Kepler (1571-1630):
-
An chéad cheann de dhlíthe Kepler: Éilips í fithis an phláinéid timpeall na Gréine, agus an Ghrian suite i gceann de dhá fhócas an éilips.
-
An dara ceann de dhlíthe Kepler: is é seo dlí na limistéar comhionann, féach thuas.
-
An tríú ceann de dhlíthe Kepler: Tá cearnóg (dara cumhacht) na tréimhse fithisí ag brath go coibhneasta ar chiúb (tríú cumhacht) na haise leathmhóire.
Dlíthe
Newton – Na
dlíthe nádúrtha a stiúras an ghluaiseacht i bhfráma tagartha na
táimhe, agus iad curtha i bhfocail ag Isaac Newton:
-
An chéad cheann de dhlíthe Newton: Is dual do gach réad fanacht mar a bhfuil sé nó a shean-treoluas a choinneáil (agus caithfear fórsa a chur i bhfeidhm ar an réad leis an treoluas a athrú).
-
An dara ceann de dhlíthe Newton: F = ma. Is é sin, is ionann an fórsa (F) atá ag dul i bhfeidhm ar an réad agus mais an réada (m) méadaithe faoi luasghéarú (a) an réada chéanna.
-
An tríú ceann de dhlíthe Newton: Má chuireann réad amháin fórsa i bhfeidhm ar réad eile, cuirfidh an dara réad frithfhórsa i bhfeidhm ar an gcéad réad. Is ionann an bunfhórsa agus an frithfhórsa ach amháin go bhfuil an frithfhórsa ag dul i dtreo contrártha.
Dlíthe
radaíochta – Glactar leis go
coitianta gurb iad dlí Planck, dlí Stefan-Boltzmann agus dlí Wien
na dlíthe radaíochta, nó
dlíthe radaíochta an dúchoirp. Is é an dúchorp an réad dubh
nach bhfuil ag frithchaitheamh aon chineál radaíochta – is é
sin, breo (luisne) de thoradh an teasa is cúis le gach radaíocht
atá ag teacht as an dúchorp.
Dlí
Wien – Is éard a deir dlí
Wien ná go bhfuil tonnfhad
na huasmhéide radaíochta i gcomhréir inbhéartach le teocht an
dúchoirp. Is é sin, más ag éirí
te atá an dúchorp, beidh tonnfhad na radaíochta ag dul i
ngiorracht. Is féidir dlí
Wien a aithint ar bhreo an iarainn: ar dtús beidh luisne dhearg ann,
nó is é an solas dearg is faide tonn, ach ansin iompóidh an
t-iarann flannbhuí nó buí.
Fuair
an dlí a ainm ó Wilhelm
Wien (1864-1928), fisiceoir Gearmánach.
Dlús
– Go bunúsach is ionann an dlús (i gciall cheart an fhocail) agus
mais an réada roinnte faoina
thoirt. I
gcóras SI is é aonad caighdeánach an dlúis ná an cíleagram
roinnte faoin méadar ciúbach, kg/m3.
Nuair a bhítear ag trácht
ar dhlús na ngnáthshubstaintí soladacha nó leachtacha, is é an
gram roinnte faoin gceintiméadar ciúbach, g/cm3,
is mó a úsáidtear.
Substaintí
samplacha
|
Cineál
substainte
|
Dlús
(g/cm3) faoi na gnáth-imthoscaí (teocht an tseomra,
brú an atmaisféir)
|
Uisce,
H2O
|
comhdhúil
dhénártha
|
1.0
|
Sóidiam,
Na
|
miotal
alcaileach
|
0.97
|
Potaisiam,
K
|
miotal
alcaileach
|
0.86
|
Maignéisiam,
Mg
|
miotal
cré-alcaileach
|
1.74
|
Cailciam,
Ca
|
miotal
cré-alcaileach
|
1.55
|
Carbón
(graifít) C
|
neamh-mhiotal
|
2.27
|
Sulfar,
S, an t-allatróp is coitianta
|
neamh-mhiotal
|
2.07
|
Fosfar,
P, an fosfar dubh
|
neamh-mhiotal
|
2.7
|
Iarann,
Fe
|
miotal
trasdultach
|
7.9
|
Cóbalt,
Co
|
miotal
trasdultach
|
8.9
|
Nicil,
Ni
|
miotal
trasdultach
|
8.9
|
Ór,
Au
|
miotal
lómhar
|
19
|
Airgead
geal, Ag
|
miotal
lómhar
|
10.5
|
Sinc,
Zn
|
miotal
iar-thrasdultach
|
7.1
|
Caidmiam,
Cd
|
miotal
iar-thrasdultach
|
8.7
|
Mearcair,
Hg
|
miotal
iar-thrasdultach
|
13.5
|
Copar,
Cu
|
miotal
lómhar
|
9
|
Luaidhe,
Pb
|
miotal
iar-thrasdultach
|
11.3
|
Antamón,
Sb
|
miotalóideach
|
6.7
|
Biosmat,
Bi
|
miotal
iar-thrasdultach
|
9.8
|
Ruitéiniam,
Ru
|
miotal
trasdultach, ceann de na miotail éadroma sa phlatanamghrúpa
|
12.5
|
Róidiam,
Rh
|
miotal
trasdultach, ceann de na miotail éadroma sa phlatanamghrúpa
|
12.4
|
Pallaidiam,
Pd
|
miotal
trasdultach, ceann de na miotail éadroma sa phlatanamghrúpa
|
12
|
Oismiam,
Os
|
miotal
trasdultach, ceann de na miotail troma sa phlatanamghrúpa
|
22.6
|
Iridiam,
Ir
|
miotal
trasdultach, ceann de na miotail troma sa phlatanamghrúpa
|
22.6
|
Platanam,
Pt
|
miotal
trasdultach, ceann de na miotail troma sa phlatanamghrúpa
|
21.5
|
Úráiniam,
U
|
achtanóideach
|
19
|
Dlús
leictreon
– Dhá
rud atá i gceist leis an dlús leictreon (nó le dlús na
leictreon).
-
Nuair a bhítear ag trácht ar an adamh, is éard atá i gceist leis an dlús leictreon ná chomh dóighiúil is atá sé teacht ar an leictreon in áit áirithe timpeall ar núicléas an adaimh.
-
Nuair a bhítear ag trácht ar an bplasma, is féidir tagairt do dhlús na leictreon sa phlasma. Is éard atá i gceist leis an bplasma ná an damhna te sna réaltaí, agus é comhdhéanta as núicléis atá ag snámh i bhfarraige na leictreon – is é sin tá struchtúr na n-adamh féin imithe, ionas nach féidir a rá go mbaineann an leictreon seo leis an adamh áirithe úd.
Dlús
optúil
– Sórt drochthéarma é ”dlús optúil”, nó tagraíonn sé do
dhá rud difriúla
ar
féidir téarmaí is fearr ná é a úsáid fúthu:
-
comhéifeacht athraonta;
-
ionsúiteacht.
Is
éard atá i gceist leis an gcomhéifeacht
athraonta
ná an uimhir a thagraíos do mhoilliú an tsolais sa mheán. Mar
seo a áirítear í:
n
= c/v
inarb
ionann:
-
n agus comhéifeacht athraonta an mheáin
-
c agus luas an tsolais san fholús
-
v agus luas an tsolais sa mheán
Maidir
leis an ionsúiteacht,
is uimhir
logartamach í ar miosúr í ar an gcuid den fhuinneamh (fuinneamh na
radaíochta –
fuinneamh an tsolais mar shampla)
a ólas an meán isteach chuige (a shús sé isteach, a ionsús sé)
in áit é a iompar nó a ligean tríd.
Is é an slonn matamaitice a cheadaíos dúinn an ionsúiteacht a
thabhairt ná:
A
= log10(Φ'/Φ)
inarb
ionann:
-
A agus ionsúiteacht
-
Φ agus flosc radanta na radaíochta atá ag dul isteach sa mheán
-
Φ' agus flosc radanta na radaíochta atá ag teacht amach as an meán
Is
éard is ciall don ”fhlosc radanta” ná fuinneamh na radaíochta
roinnte faoin am (is
é sin, cumhacht na radaíochta),
agus is é is aonad don fhlosc radanta ná an vata (W).
An
logartam a úsáidtear, is é an logartam deachúlach (logartam
Briggs)
é.
Doimhneacht
optúil –
Tá baint ag an doimhneacht optúil leis an ionsúiteacht (an ”dlús
optúil” sa dara ciall). Is
í an fhoirmle a thugas an doimhneacht optúil ná:
τ = loge(Φ'/Φ)
τ = loge(Φ'/Φ)
inarb
ionann:
-
τ (an litir Ghréagach tau) agus an doimhneacht optúil
-
Φ agus flosc radanta na radaíochta atá ag dul isteach sa mheán
-
Φ' agus flosc radanta na radaíochta atá ag teacht amach as an meán
Is
í an t-aon difríocht idir an doimhneacht optúil agus an
ionsúiteacht ná go n-úsáidtear an logartam nádúrtha (logartam
Napier) leis
an doimhneacht a thabhairt,
seachas an logartam deachúlach (logartam Briggs).
Subscribe to:
Posts (Atom)