Main Difficulties

I don't suggest it is easy to learn good Irish. Not being a native speaker of English, my idea of what is difficult in Irish is obviously different from that of most learners, but speaking of purely practical difficulties, I'd like to note the following:

• The dialectal differences, of course. People often exaggerate them, especially those people who try to find any convenient excuse not to learn Irish. However, they are there, and they complicate the acquisition of Irish. There is a recognized linguistic, or sociolinguistic, phenomenon called schizoglossia. In a schizoglossic situation, you don't know which kind of language you should see as exemplary and normative, and you have this feeling that whatever you say, it will be wrong according to some norm. This phenomenon especially concerns diaspora minorities, for whom the language they habitually speak will be full of borrowings from the local language, but who at the same time often find the linguistic changes in the old country vulgar and distasteful. Analogies with Irish should be obvious; in a way, the Irish-speakers are a diaspora in their own country.
• The abundance of bad examples. Publicly displayed Irish in Ireland is often plain wrong, and when it is not grammatically incorrect, it is too obviously translated from English. For instance, the dead word rochtain is far too often used as a catch-all for all the meanings of the English word access. However, it should be limited to where a special term is called for (accessing a computer network, for instance), instead of calling every door an "access" to the building. Of course, the ultimate problem here is the stupid way how English nowadays tries to express the most everyday things with Latinate abstractions, and then people translating into Irish but without much idea of how Irish really works think that they need a special Irish word for every hard word in English, instead of translating the highfalutin' English into plain and intelligible Irish.
• Bad teaching materials. It is very good that people use Learning Irish, because it is vintage Gaeltacht Irish. But as my little spies have told me, it does occur that reading materials for schools often intentionally depart from acceptable Irish, using instead their own pidgin. An example of this is a (printed and officially distributed) book which consequently used past tense instead of habitual past tense. This is so wrong that it should be punishable with death. If children haven't been taught the habitual past yet, there are grammatically legal workarounds (for example using the conditional instead - there are dialects where conditional has ousted the habitual past - as well as the expression ba ghnách le [duine] [rud] a dhéanamh: bhíodh sé ag obair ansin = ba ghnách leis a bheith ag obair ansin "he used to work there"). But learning materials should never include anything grammatically incorrect.
• Bad cultural priorities. We are constantly told to admire "modernist" authors who are no native speakers and whose "modernist experimentation" is just a way to conceal the fact that - to put it brutally - they couldn't write anything near Gaeltacht Irish to save their lives. At the same time, there are excellent writers of popular fiction whose novels have never been reprinted since their first publication back in the fifties or sixties. In the nineties, Cló Iar-Chonnacht rediscovered and reprinted Máire Nic Artáin, which is a linguistically superb novel about a Catholic girl falling in love with a Protestant boy in Belfast. When I read it for the first time, I was completely lost for words: how was it possible that such a book hadn't been reprinted for almost forty years, while everybody had been kvetching about how there are no books for young people in the language? For Chrissake, if people like me read Joan Lingard's Kevin and Sadie novels with interest in Finland when young, how is it possible that young Irish people wouldn't read Máire Nic Artáin? And it's not the only example. Seán Ó Mulláin's swashbuckling historical novels about the Ryan family are still waiting to be reprinted. So is Mícheál Ó hOdhráin's Cine Cróga.

A quick and dirty guide to Irish prepositions

"THE USUAL RULES":
The "usual rules" of initial mutation after the combination of a simple preposition and a following definite article:

• To start with, note that a plural noun preceded by a simple preposition and a definite article follows the same rules as when it is preceded just by a definite article: i.e. a consonant does not change, but a vowel takes a h-: ar na fir, ag na mná, leis na héanacha (similarly: na fir, na mná, na héanacha)
• All the difficulties are, thus, in the singular.
• The basic rule is, that the noun is eclipsed: ar an bhfear, ag an mbean. A vowel is not affected (but the t- before a masculine noun beginning with a vowel is dropped: an t-éan, but leis an éan).
• However, initial t- and d- are not eclipsed: ag an doras, ag an tine (such forms as ag an ndoras, ag an dtine are Kerry Irish).
• As an alternative, the Ulster way of leniting the noun instead is allowed in the caighdeán: ag an fhear, ag an bhean.
• In standard Irish, the initial lenitable s- (s + vowel, sn-, sl-, sr-) behaves in the same way as if there was no preposition, i.e. if the noun is masculine, it is not affected (ar an saol), but if it is feminine, the s- turns into a t-, written ts- (ar an tsráid). However, in Ulster, no difference between genders is observed here (ar an tsaol, ar an tsráid).

AG

Followed by the "dative case" (which is today for the most part equal to the nominative case, i.e. the dictionary form). When used before an article + a noun, the usual rules of eclipsis/lenition etc. apply.

Aigesna rather than ag na in plural is typically Munster Irish.
Personal forms: agam, agat, aige, aici, againn, agaibh, acu.
Before nouns with no article: ag does not affect the first sound in any way.

Main meanings of ag:

• at (in the concrete locational sense): tá sé ina sheasamh ag an doras "he is standing at the door"
• chez, in somebody's home
• at an occasion
• in somebody's possession: tá gluaisteán agam "I have a car/an automobile"

Note: The widespread habit of using le in the sense of "in somebody's home" is an Anglicism. Due to the fact that English does not have a preposition corresponding to Irish ag, German bei, or Swedish hos, with is used in English. But in Irish, if you are "staying with" somebody, you should use ag for translating "with".

AR

Followed by the "dative case" (which is today for the most part equal to the nominative case, i.e. the dictionary form). When used before an article + a noun, the usual rules of eclipsis/lenition apply.
Personal forms: orm, ort, air, uirthi, orainn, oraibh, orthu.
Before nouns with no article: The main rule is, that it lenites. However, when it refers rather to the abstract state than to the concrete position, the lenition is omitted: ar muin chapaill (on horseback) vs. ar mhuin an chapaill áirithe seo (on the back of this particular horse). Note:

ar dhóigh "in a way" vs. ar dóigh "excellent" (But note ar fheabhas "excellent", which is an exception of the exception). 

There is, of course (!), even ar ndóigh "of course". (And speaking of ar + eclipsis, remember also ar gcúl. This kind of irregular eclipsis after ar is probably due to the fact that the ar we now have is a merger of several prepositions, one of them iar "after", which used to eclipse the noun.)

ar shiúl "away, gone" vs. ar siúl "happening, going on"

ar tarraingt "in traction" (when you lie with a broken bone in a hospital)

ar fionraí "suspended"

ar cois "happening, going on"

ar obair "happening, going on, proceeding"

ar dalladh "intensely"

ar fheabhas "excellent". This is an irregularity, because in exact this kind of expressions you would expect no lenition of the f-.

Main meanings of ar:

• on, upon (in the most concrete sense): ar an urlár "on the floor"
• for a price: cheannaigh mé ar ocht bpunt é "I bought it for eight pounds"
• in a relative position: tá sé ar an bhfear is fearr "he is the best man"
• under the authority of someone: tá Nearó ina Impire ar an Róimh "Nero is the Emperor of Rome"
• affected by emotion or disease: tá tuirse orm, tá fearg orm, tá slaghdán orm, tá tinneas cinn orm
• "about" in the sense of "talking about something". This usage, however, is more connected with particular verbs and phrases than that of faoi. (Compare Irish trácht ar rud and English "to remark upon something".)
• "Down upon" referring to aggression and attack is in Irish anuas ar.

AS

Followed by the "dative case" (which is today for the most part equal to the nominative case, i.e. the dictionary form). Before an article + a noun, the usual rules apply.

Personal forms: asam, asat, as, aisti, asainn, asaibh, astu.
Before nouns with no article: they are not affected at all. In Kerry, as does lenite, but this is heavily dialectal, and speakers of other dialects might find it out and out wrong. In Cork Irish, at least in Cape Clear, the historically correct form a is used instead (as being only the third person masculine singular form) - it does not affect a consonant, but adds a h- to a vowel.

Main meanings of as:

• out of; from among; from; away from
• emanating from (smells, for instance)
• material, medium: rud a ní as uisce; labhairt as Gaeilge
• in payment for: d'íoc mé deich bpunt as na hearraí "I paid ten pounds for the goods"

CHUIG

Followed by the "dative case" (see above). Before an article + a noun, the usual rules apply.

Personal forms: chugam, chugat, chuige, chuici, chugainn, chugaibh, chucu.

Before nouns without article: they are not affected at all.

Main meanings of chuig: to, towards.

Note: ag is in dialects often used instead of chuig.

CHUN

Followed by the genitive case. The usual genitive rules apply. Note though, that when chun precedes an articleless noun which is followed by a definite genitive, that articleless noun can be declined in genitive too: leas ár dtíre "the interest/greater good of our country", chun leasa ár dtíre "to the greater good of our country".

Personal forms; the same as for chuig.

Main meanings:

• to, towards
• to a conclusion, to an effect
• for a purpose

Note the older forms chum, do-chum, which you might encounter in texts printed in Gaelic type and spelled according to the old orthography.

DE

Followed by the dative case (see above). Before an article + a noun, it lenites where applicable, and turns a lenitable s- into a t- (but written ts-). Lenites nouns without an article.

Personal forms: díom, díot, de, di, dínn, díbh, díobh. The initial d- is often lenited (dh-).

Main meanings:

• from, off: rud a bhaint de dhuine "to take a thing away from somebody", stad sé den obair "he stopped working"
• attached to, sticking to: cheangail mé an rópa den bhád "I bound, attached, the rope to the boat"; cheangail mé an dá bhád dá chéile le rópa "I tied the two boats to each other with a rope"

Note: non-natives often use le to refer to what something is attached or bound to. This is wrong. In Irish you always use de for this. Le refers to whatever you use for tying them together. Thus, you tie the boats de each other le a rope.

Another note: it is quite common as dialects go to conflate de and do into one preposition, or to use do where you'd expect de. Remember this when you read native texts with Ó Donaill's dictionary.

Desna rather than de na in plural is Munster Irish.

DO

Initial mutations as after de.

Personal forms: dom, duit, dó, di, dúinn, daoibh, dóibh. The initial d- is often lenited (dh-).

Main meanings:

• To, i.e. when giving something to someone: tabhair dom an bréagán sin "give me that toy".
• To a place (although for this I'd mostly prefer go dtí)
• For (intended for someones use; to the benefit of; etc.)
• In certain verbal noun constructions, it refers to the agent of the verbal noun: i ndiaidh dom teacht abhaile/ar theacht abhaile dom "when I had come home"

Dosna rather than do na is Munster Irish.

FAOI

Lenites a noun that follows it directly. The usual rules apply to the combination of preposition + article.

Personal forms: fúm, fút, faoi, fúithi, fúinn, fúibh, fúthu.

Main meanings:

• Under, beneath.
• About, around; also "about" in the sense of talking about something.

An Ulster acquaintance of mine suggested that there was a division of meaning between fá "about" and faoi "under, beneath" in Ulster dialect. This is possible, but my impression is that the choice of faoi, fá, fé, fó in older texts mostly depends of the phonetic environment, i.e. the vowels of the surrounding nouns (this would account for the form fó in the expression an Tír fó Thoinn "the land beneath the wave", a mythological underwater otherworld; the expression has also, probably facetiously, been used for the Netherlands).

Fé is a common spelling variant in Munster. Fésna instead of faoi na is Munster dialect.

I

Eclipses a noun that follows it directly (i dteach). Becomes in before a vowel. In the standard language, the combination i + an (ins an, now commonly written sa, san) lenites; in Connemara, though, it is assimilated to the "usual rules" (sa mbád rather than sa bhád). In plural, i + na becomes ins na (now commonly written sna).

Sa in plural is Munster dialect.

Personal forms: ionam, ionat, ann, inti, ionainn, ionaibh, iontu.

Main meanings:

• In, inside: sa teach
• In a position: i gceannas ar na saighdiúirí
• Innate capacities: tá comhábhair an cheoltóra mhaith ann 
• Role: tá mé i mo mhúinteoir
• Accusation, guilt: tá sé á chúiseamh i ndúnmharú; fuarthas ciontach i ndúnmharú é

LE

According to the standard language, it should affix a h- to a following vowel. Combines with the article to yield leis an in singular, leis na in plural. Leis an follows the usual rules.

Personal forms: liom, leat, leis, léi, linn, libh, leo.
Main meanings:

• with
• towards, facing
• often used with verbs of interaction, transaction: labhair sé liom "he spoke with/to me"; dhíol sé a sheancharr liom "he sold his old car to me"
• with is it refers to ownership: is liom an carr úd "that car over there is mine". Note the difference: tá carr agam "I have a car", but is liom an carr "the car belongs to me".

Ó

The usual rules apply when followed by an article. When it precedes an articleless noun, it lenites. Ósna in plural is Munster dialect: ó na is standard.

Personal forms: uaim, uait, uaidh, uaithi, uainn, uaibh, uathu.

Main meanings:

• from (from a place, from a person, from a limit, from a root cause, away from someone)
• since (a point of time)

TRÍ

Becomes tríd before an. (Oops! All these years I have happily written it as tríd even before plural na!) It tends to be permanently lenited (thrí) and you do see the form tríd even before a noun without an article (this is dialectal though).

It's the usual rules before an article. Before a noun without an article, trí lenites.

Personal forms: tríom, tríot, tríd, tríthi, trínn, tríobh, triothu.

Main meanings of trí:

• through: tríd an bhfuinneog, tríd an doras
• by doing something, by using something, by doing something in a way: rinne sé an t-aireagán trí mhiontaighde "he made the invention by minutious research"
• through the medium of: ag múineadh trí Ghaeilge

UM

This preposition is only ever used in Cork Irish (well, probably sometimes in Kerry before names of holidays) and in legalese. I confess I have no exact idea what it means, but it follows the usual rules when  it comes before an article. Before a naked noun, it lenites, with the exception of labial consonants (b, m, p). For main meanings, consult the online Ó Donaill dictionary. - OK, fine, I am pulling your leg. It usually means "about, around", and it is often used with temporal nouns: um an dtaca so (yes, it is definitely a Munster preposition, so um an eclipses the t's and the d's!), um an gCáisc, um an Nollaig. In legalese, it refers to what a law or an act is about: an tAcht um Theascadh na mBod Rófhada "the Too Long Penises Amputating Act".

It has the personal forms umam, umat, uime, uimpi, umainn, umaibh, umpu. However, one of my readers pointed out on Twitter that she had never seen these forms before. They are hardly ever used anywhere else than in the native literature of Co. Cork; a book where you could expect to see them is Dónall Bán Ó Céileachair's Scéal mo Bheatha. And of course in Peadar Ua Laoghaire's books. In fact, I reckon this otherwise very marginal and dialectal preposition became part of modern Irish legalese only because Ua Laoghaire with Séadna and his other books was so influential in the early years of the revival of Irish.

ROIMH

Lenites naked nouns, but follows the usual rules with articles. The form roimis an... rather than roimh an... is Munster Irish. Also in Munster Irish, you might see genitive forms after roimh.
Personal forms: romham, romhat, roimhe, roimpi, romhainn, romhaibh, rompu.
Main meanings:

• before (in a temporal sense): roimh an Nollaig, roimh an gCáisc
• before (in an order of preference, arrival, prestige etc.), ahead of: tháinig siad abhaile romhainn
• waiting for someone: nuair a thuirling an t-eitleán i mBaile Átha Cliath, bhí cuid mhór de lucht ár leanúna ansin romhainn

THAR

Lenites naked nouns, except in sayings of a general meaning (thar barr, thar muir, thar bord, thar claí, thar smacht, thar sáile); the usual rules apply before a definite article.

Personal forms: tharam, tharat, thairis, thairsti, tharainn, tharaibh, tharstu.

Main meanings:

• over, across, to the other side of something: chuaigh Seán thar sáile agus bhunaigh sé gnó ríomhaireachta i San Francisco
• over, above: chuaigh an t-uisce thar an gcloigeann air agus bádh é
• going or getting by or past something: chuaigh siad tharainn agus an choiscéim ghasta sin fúthu
• beyond: chuaigh na páistí thar smacht ar an múinteoir bocht
• in preference to: roghnaigh mé an ceann maith thar an drochcheann

IDIR

I have always had this idea that when it means "between", it does not lenite the following noun, while when it means "among", it does. However, Ó Donaill tells us that it basically lenites, with the exception of certain phrases. Whatever. It does not affect a noun preceded by article, so no "usual rules" there.
Eadar is a common variant spelling, typical of Ulster writers.
It has personal forms only in plural: eadrainn, eadraibh, eatarthu. These are only used alone. If idir is followed by two pronouns, those are kept: idir sinn agus iad, idir sibh agus sinn, and so on. There is one book - An Fhiannuidheacht by Cormac Ó Cadhlaigh - where you see stuff like eadrainn agus iad rather than idir sinn agus iad. The book is otherwise written in a rather commonplace Munster Irish for the most part, so I don't know whether this is an archaism or a hypercorrection.
Main meanings:

• between
• both (...and)

An unfinished science encyclopaedia in Irish

Seo ciclipéid eile a rinne mé iarracht a chur i dtoll le chéile. Níl mé cinnte an éireoidh liom í a chríochnú, ach is dócha gur féidir libh sult agus tairbhe a bhaint aisti.

achtainiam (an t-achtainiam, an achtainiam) - Is é an t-achtainiam (Ac) dúil cheimiceach uimhir a 89. Dúil radaighníomhach é, is é sin, níl ach iseatóip radaighníomhacha aige. Miotal é agus loinnir an airgid ghil ann. Ceann de na miotail trasdultacha é, agus is í an uimhir ocsaídiúcháin is minice a bhíos aige ina chuid comhdhúl ná +3. Is é an t-iseatóp is fadsaolaí dá bhfuil aige ná achtainiam a 227, agus é beagnach aon mhíle is fiche de bhlianta ar leathré. Bíonn iarsmaí beaga achtainiam ar fáil sna mianraí úráiniam. Baintear úsáid as achtainiam mar fhoinse radaíochta chomh radaighníomhach agus atá sé. Mar shampla, is féidir cealla ailse a mharú le radaíocht an achtainiam.

 

achtainíd (an achtainíd, na hachtainíde, na hachtainídí, na n-achtainídí) nó achtanóideach (an t-achtanóideach, an achtanóidigh, na hachtanóidigh, na n-achtanóideach) - Is iad na hachtainídí nó na hachtanóidigh an t-achtainiam agus an ceithre dhúil déag a thagas ar a lorg i dtábla peiriadach na ndúl: an tóiriam, an prótachtainiam, an t-úráiniam, an neiptiúiniam, an plútóiniam, an t-ameiriciam, an ciúiriam, an beircéiliam, an calafoirniam, an t-éinstéiniam, an feirmiam, an meindiléiviam, an nóbailiam agus an láirinciam. Níl ach iseatóip radaighníomhacha ag na dúile seo, agus cuid acu bíonn leathré a n-iseatóp chomh gairid is nach féidir mórán taighde a dhéanamh ar shaintréithe ceimiceacha na ndúl féin. Ón taobh eile de, tá cuid acu ar fáil sa dúlra féin, agus iseatóip an-fhadsaolacha acu, an t-úráiniam agus an tóiriam ach go háirithe. Is é an cineál meath radaighníomhach is tipiciúla a thagas orthu ná an t-alfa-mheath.

 

acnód (an t-acnód, an acnóid, na hacnóid, na n-acnód): San ailgéabar, úsáidtear cuair nó graif leis na luachanna a léiriú a shásas cothromóid áirithe. Má shásann luach áirithe an chothromóid cé nach bhfuil sé suite ar an gcuar, déarfaimid gur acnód atá ann.

 

acroiléin (an acroiléin, na hacroiléine) nó próipéanal (an próipéanal, an phróipéanail) – Is í an acroiléin an t-aildéad is simplí ina bhfuil nasc dúbailte idir dhá adamh carbóin. CH₂=CH-C(H)O an fhoirmle. Baintear leas aisti mar amhábhar sa tionsclaíocht lena lán ceimiceán úsáideach a tháirgeadh, ach is nimh í féin a bhfuil drochbholadh aisti. Substaint ghreannach í a dhéanas dochar do na scamhóga.

 

adainín (an t-adainín, an adainín) - Bun bithcheimiceach é an t-adainín, agus é ardtábhachtach mar bhloc tógála in orgánach an duine. Tá sé de dhíth le móilíní na n-aigéad núicléasach (an t-aigéad ribeanúicléasach agus an t-aigéad dí-ocsairibeanúicléasach) a chur i dtoll le chéile. Thairis sin, nuair a rachas an t-adainín i gcoimpléasc leis an dá vitimín úd ribeaflaivin agus niaicin, gheofar comheinsímí tábhachtacha a bhfuil feidhmeanna éagsúla acu sa mheitibileacht.

 

adamh (an t-adamh, an adaimh, na hadaimh, na n-adamh) - Is é an t-adamh an t-aonad is lú d'aon dúil cheimiceach. Tá núicléas san adamh agus é comhdhéanta as núicléóin, is é sin, prótóin agus neodróin. Is ionann, a bheag nó a mhór, meáchan an phrótóin agus an neodróin. Timpeall an núicléis atá an néal leictreon, agus é comhdhéanta as leictreoin.

 

Is gnách a rá go bhfuil na leictreoin ag timpeallú an núicléis, ach is simpliúchán é sin, ós rud é nach ionann dlíthe fisiceacha na gluaiseachta ag rudaí chomh beag bídeach leis an leictreon agus ag rudaí ar aon mhéid leis an duine. Is fearr leis na fisiceoirí a rá go bhfuil an leictreon le fáil timpeall an núicléis de réir dóchúlacht áirithe, agus an dóchúlacht seo ag dul i laghad ag imeacht ón núicléas i dtreo na héigríche. Ón taobh eile de is féidir réigiúin áirithe a aithint timpeall an núicléis ina sroicheann an dóchúlacht sin luachanna an-arda. Is iad na réigiúin sin an néal leictreon.

 

Nuair a dúirt mé ”réigiúin”, san uimhir iolra, thug mé le fios go bhfuil níos mó ná aon réigiún amháin ann - is é sin, go bhfuil struchtúr inmheánach ag an néal leictreon. Is féidir a rá go bhfuil leictreonscealla éagsúla san adamh, agus go bhfuil leibhéil éagsúla fuinnimh - fo-scealla, mar a déarfá - taobh istigh de na scealla. Ansin, taobh istigh de gach leibhéal fuinnimh atá na fithiseáin adamhacha. Is éard is fithiseán adamhach ann ná cuid den néal leictreon ina bhfuil áit, nó ”lóistín”, do leictreondís amháin - is é sin, dhá leictreon a sáraíonn a nguairne a chéile.

 

Maidir leis an nguairne, is airí í is deacair a mhíniú, ach is í is cúis leis go bhfuil móimint dhépholach mhaighnéadach ag an leictreon - is é sin, gur maighnéad beag é an leictreon. De ghnáth, is iad na luchtanna leictreacha atá ag gluaiseacht a chruthaíos maighnéadas, agus le maighnéadas an leictreoin a mhíniú, caithfidh muid a phostaláidiú - is é sin, caithfidh muid glacadh leis mar aicsím, gan chruthú gan mhíniú - go bhfuil an leictreon á iompar, ar bhealaí áirithe, mar a bheadh sé ag rothlú ar a ais. Guairne a thugtar ar an ”rothlú” seo. Ní mór áfach cuimhne a choinneáil air nach ionann guairne an leictreoin agus rothlú aon réad infheicthe ó thaobh na matamaitice is na fisice de, chomh difriúil is atá na dlíthe nádúrtha ar leibhéal na mbuncháithníní agus ar leibhéal na rudaí macrascópacha. Má thugaimid ”rothlú” ar an nguairne, níl ann ach meafar leis an airí áirithe seo a dhéanamh níos intuigthe.

 

Úsáidtear candamuimhreacha le háit an leictreoin sa néal leictreon a shainiú. Deir an phríomh-chandamuimhir (n), cén sceall ar a bhfuil an leictreon. Is iad na luachanna a cheadaítear don phríomh-chandamuimhir ná na slánuimhreacha deimhneacha, is é sin, 1, 2, 3 agus araile. Ansin, tá an chandamuimhir asamatach (l) ann a thugann an fo-sceall ar a bhfuil an leictreon. Is iad na luachanna a cheadaítear don chandamuimhir asamatach ná na slánuimhreacha (an náid san áireamh) atá níos lú ná an phríomh-chandamuimhir: 0, 1, 2, 3,...(n-3), (n-2), (n-1). Más ionann an phríomh-chandamuimhir agus 6, mar sin, is iad na candamuimhreacha asamatacha ná 0, 1, 2, 3, 4 agus 5. An triú candamuimhir, is í an chandamuimhir mhaighnéadach (m) í. Is iad na luachanna a cheadaítear don chandamuimhir mhaighnéadach ná -l...-2, -1, 0, 1, 2,...l, is é sin, na slánuimhreacha ó shéanadh na candamuimhreach maighnéadaí go dtí an chandamuimhir féin. Tugann an chandamuimhir mhaighnéadach le fios cé acu fithiseán ar a bhfuil leictreon áirithe. Cuid den leictreonsceall é an fithiseán ar a bhfuil áit do dhá leictreon, is é sin, d'aon leictreondís amháin.

 

Is í an chandamuimhir ghuairneach, nó candamuimhir na guairne, an chandamuimhir dheireanach, agus is iad na luachanna a cheadaítear di ná +½ agus -½. Go bunúsach, tugann sí le fios cé acu den dá leictreon ar an bhfithiseán atá ann.

 

aduaine (an aduaine, na haduaine): I bhfisic na gcáithníní tugtar ”cáithníní aduaine” ar cháithníní áirithe a ghintear go furasta in imbhuailtí na gcáithníní, agus meath ag teacht orthu chomh mall is nach raibh súil ag na fisiceoirí ar dtús. Sa deireadh, shocraigh siad gur airí fhisiceach a bhí i gceist ar bhaist siad ”aduaine” uirthi. Cuarc ar leith, mar atá, an cuarc aduain, is cúis leis an aduaine seo, mar a shíleas na fisiceoirí inniu.

 

aeólatrópacht - féach ainiseatrópacht

 

aeraidinimic (an aeraidinimic, na haeraidinimice): Brainse den dinimic (is é sin, fisic na gluaiseachta) í an aeraidinimic a dhíríos ar ghluaiseacht an aeir agus ar idirghníomhú an aeir le réad atá ag déanamh a bhealaigh tríd an aer. Nuair a deir muid go bhfuil gléas, sás nó réad éigin ”aeraidinimiciúil”, is éard atá i gceist leis ná go bhfuil airíonna maithe aeraidinimice aige – is é sin go bhfuil sé deartha go sruthlínithe agus an t-aer ag dul thart leis gan mórán táimhe.

 

aeraifisic (an aeraifisic, na haeraifisice): Go bunúsach, brainse innealtóireachta atá i gceist leis an aeraifisic agus é ag dul i muinín na fisice le gléasra aeraidinimiciúla a dhearadh – eitleáin mar shampla. D'fhéadfá innealtóireacht aeraidinimice a thabhairt ar aeraifisic chomh maith.

 

aerasól (an t-aerasól, an aerasóil, na haerasóil, na n-aerasól): Is éard atá i gceist leis an aerasól sa chiall eolaíoch ná cineál meascán collóideach ina bhfuil cáithníní beaga soladacha nó deora beaga leachta scaipthe ar fud an gháis nó an aeir. Is minic a shíltear gurb ionann aerasól agus ábhar spraeáilte, ach san eolaíocht is coincheap i bhfad níos cuimsithí é: mar shampla, glactar leis na scamaill mar cineál aerasól, ós rud é gur deora beaga uisce atá ann agus iad scaipthe san aer.

 

aerastat (an t-aerastat, an aerastait, na haerastait, na n-aerastat) – Is éard atá i gceist leis an aerastat ná aerárthach is éadroime ná an t-aer féin – is é sin, aerárthach atá i dtuilleamaí umar buacachta le fanacht ag eitilt. Is éard a bhíos sna humair ná gás éigin is éadroime ná an t-aer – héiliam, go praiticiúil.

 

Tá dhá chineál aerastat ann: balúin agus aerlonga.

 

An tAerchaidéal (an tAerchaidéal, an Aerchaidéil): Réaltbhuíon é an tAerchaidéal a bhíos le feiceáil dingthe idir an Ceinteár, an Phéist Uisce, Compás an Mhairnéalaigh, agus na Seolta. Níl mórán cuid súl ann mar réaltbhuíon, agus le fírinne ní raibh ann ar dtús ach píosa beag den spéir nár háiríodh mar chuid d'aon réaltbhuíon: i lár na hochtú haoise déag a baisteadh an t-ainm seo air. Antlia an t-ainm Laidine. Níl d'ainm ar an réalta is gile san Aerchaidéal ach Alpha Antliae. Fathachréalta fhlannbhuí atá ann, réalta den chineál K. Tá roinnt réaltraí le haithint san Aerchaidéal fosta, go háirithe NCG 2997. Réaltra bíseach neamhbharrach é.

 

aereiteog (an aereiteog, na haereiteoige, na haereiteoga, na n-aereiteog): Is ionann go bunúsach an aereiteog agus sciathán an eitleáin mar a fheictear sa trasghearradh é.

 

aerobach (aidiacht): is ionann é go bunúsach agus aerdhíonach. An coimeádán atá aerobach (nó aer-obach), ní ligeann sé aer isteach ná amach.

 

aeróbach (aidiacht): an t-orgánach nó an próiseas a bhfuil ocsaigin ag teastáil uaidh, deirimid go bhfuil sé aeróbach. Na baictéir aeróbacha, is baictéir iad nach féidir leo déanamh in uireasa ocsaigine. Sa chiall seo is orgánach aeróbach é an duine freisin, ar ndóigh. Is éard atá i gceist leis an aclaíocht aeróbach (an aeróbaic, mar a thugtar uirthi freisin) ná an cineál aclaíochta a chuireas béim ar an gcleachtadh leanúnach, ar an análú agus ar an meitibileacht aeróbach seachas ar an iarracht thobann.

 

aerthormán (an t-aerthormán, an aerthormáin): Is éard is aerthormán ann ná an tormán a chloistear ar an raidió de dheasca an leictreachais san atmaisféar. Cuireann an t-aerthormán isteach ar na craolacháin aimplitiúidmhodhnaithe, ach go háirithe.

 

agáit (an agáit, na hagáite, na hagáití, na n-agáití): Mianra atá ann agus é comhdhéanta as dé-ocsaíd sileacain don chuid is mó. Mianra micricriostalta é, is é sin ní féidir criostail na hagáite a aithint ach faoin micreascóp. Bíonn na hagáití stríopach, agus cuid súl iontu go minic, ionas gur féidir iad a úsáid san ornáidiú.

 

aibéilít (an aibéilít, na haibéilíte): Cineál ábhar pléascach í an aibéilít atá comhdhéanta as níotráit amóiniam NH₄NO₃ agus as hiodracarbón níotráitithe éigin, cosúil leis an trínítreatolúéin (TNT).

 

aibsíse (an aibsíse, na haibsíse, na haibsísí, na n-aibsísí): Tugtar aibsíse ar an x san ordphéire (x,y) a chuirtear in iúl le ponc sna comhordanáidí déthoiseacha Cairtéiseacha. Mar sin, is í ais chothrománach na gcomhordanáidí seo, nó an x-ais, an ais ar a socraítear luach na haibsíse. Is í an aibsíse a thaispeánas cé chomh fada is atá an ponc ón nialas ar an x-ais.

 

aicéataildéad (an t-aicéataildéad, an aicéataildéid): Is é an t-aicéataildéad toradh ocsaídiúcháin an eatánóil (an ghnáthalcóil), agus is é CH₃CHO a fhoirmle cheimiceach. Is féidir eatánál a thabhairt ar an aicéataildéad freisin, nó sin é an t-ainm oifigiúil córasach a cheap Cumann Idirnáisiúnta na gCeimiceoirí, nó IUPAC, don aicéataildéad, ach is é an t-ainm traidisiúnta is mó a úsáidtear inniu féin.

 

Leacht sho-ghalaithe é an t-aicéataildéad agus boladh láidir as. Tá sé inmheasctha leis an uisce i ngach coibhneas, nó cuireann an t-adamhghrúpa úd -CHO, ar a n-aithnítear na haildéid, go mór le hintuaslagthacht na comhdhúile orgánaí. Níl fiuchphointe an aicéataildéid, +20.2 céim de réir Celsius, ach traidhfilín os cionn ghnáth-theocht an tseomra, agus mar sin, dá mbainfeá don leacht le do mhéar, ghalódh sí le teann teocht do láimhe. Is é -123.5 céim de réir Celsius an leáphointe.

 

Is é an t-aicéataildéad is cúis leis an bpóit a thagas ar an duine i ndiaidh na meisce, nó ocsaídíonn crua-ae an duine an t-alcól go haicéataildéad, agus is í an phóit an nimhiú aicéataildéid is toradh dó seo. Is ar éigean is féidir nimh a thabhairt ar an aicéataildéad sa chiall chúng, ach is féidir gur carcainigin (ábhar ailse) atá ann. Greannaíonn sé na seicne múcasacha agus na scamhóga, agus is truailleán aeir é. Is é an priacal is mó a bhaineas leis, áfach, ná an dóiteán, nó tá sé thar a bheith so-adhainte, díreach cosúil leis an alcól.

 

Baineann an tionsclaíocht cheimiceach a lán úsáide as an aicéataildéad mar amhábhar do chomhdhúile is casta ná é.

 

aicéataimíd (an aicéataimíd, na haicéataimíde): Is ionann an aicéataimíd agus aimíd an aigéid aicéitigh. Is é sin, is ionann móilín na haicéataimíde agus an aigéid aicéitigh, ach amháin go bhfuil an t-aimínghrúpa -NH₂ curtha in áit an hiodrocsailghrúpa -OH. CH₃CONH₂ an fhoirmle cheimiceach mar sin.

 

Solad í an aicéataimíd le gnáth-theocht an tseomra. Is é an leáphointe atá aige ná dhá chéim is ceithre scór (82 chéim) de réir Celsius. Criostail gheala gan dath atá san aicéataimíd agus iad ag ól uisce an aeir chucu – is é sin, deirimid gur criostail thais-scópacha iad. Tá an aicéataimíd sothuaslagtha san uisce, ach níl an dá shubstaint inmheasctha – is é sin ní féidir iad a mheascadh i ngach coibhneas.

 

Níl fiuchphointe ag an aicéataimíd i gciall cheart an fhocail. Tosóidh sí ag fiuchadh ag teocht dhá chéad dhá chéim is fiche (222 chéim) de réir Celsius, ach nuair a ghalós sí, titfidh na móilíní as a chéile.

 

Ní úsáidtear mórán aicéataimíde sa tionsclaíocht inniu, ach tá tábhacht éigin léi mar phlaisteachán, is é sin, breiseán a chuirtear le plaistigh agus le hábhair shaorga eile le hiad a dhéanamh níos somhúnlaithe – níos plaistí, mar a déarfá.

 

Is ar éigean is féidir a rá gur nimh láidir atá ann, ach tá priacal áirithe ailse ag baint leis an aicéataimíd.

 

aicéatainilíd (an aicéatainilíd, na haicéatainilíde) – Díorthach de chuid na hanailíne í an aicéatainilíd (le firinne, bheadh sé níos loighciúla aicéatanailíd a thabhairt uirthi, ach anseo, beidh mé ag cloí le moladh téarmaíochta an Choiste, cé nach bhfuil mé róshásta leis). Is ionann móilín na haicéatainilíde agus móilín na haicéataimíde, ach amháin go bhfuil ceann de na hadaimh hidrigine san aimínghrúpa -NH₂ malartaithe ar fháinne aramatach -C₆H₅. Nó, más fearr leat an dearcadh eile, is féidir a rá gur móilín anailíne atá againn ach amháin go bhfuil ceann de na hadaimh hidrigine malartaithe ar aicéitilghrúpa CH₃C(O)-. Mar sin, is í an fhoirmle struchtúrtha shimplithe atá ag an aicéatainilíd ná CH₃C(O)-NH-C₆H₅.

 

Solad í an aicéatainilíd agus boladh so-aitheanta aisti. Is é an leáphointe atá aici ná céad ceithre chéim déag (114) de réir Celsius. Sna laethanta a bhí, bhaintí leas aisti le maolú ar an bhfiabhras agus ar an bpian, ach is é an paraicéiteamól a úsáidtear ina háit inniu, nó fuair na bithcheimiceoirí amach go gclaochlaíonn meitibileacht an duine an aicéatainilíd go paraicéiteamól pé scéal é, agus gurb é an paraicéiteamól an fíorchógas (deirtear gur pródruga í an aicéatainilíd don pharaicéiteamól). Mar sin, is fearr leis na dochtúirí gan bacadh leis an aicéatainilíd ar aon nós, ó nach bhfuil ann ach céim idirmheánach. Thairis sin, dealraíonn sé go mbaineann priacail éagsúla shláinte leis an aicéatainilíd nach bhfuil chomh tromchúiseach céanna ag an bparaicéiteamól.

 

Baineann an tionsclaíocht cheimiceach úsáid as an aicéatainilíd, i ndéantús ruaimeanna (dathanna) agus cógas ach go háirithe. Is dócha go bhfuil sí níos coitianta mar amhábhar ná mar cheimiceán ann féin sa lá atá inniu ann.

 

Níl an aicéatainilíd intuaslagtha san uisce ach ar éigean. Ní thuaslagtar ach grám amháin, nó níos lú fós, i ndeich lítear uisce.

 

 

aicéatáit (an aicéatáit, na haicéatáite, na haicéatáití, na n-aicéatáití): Tugtar aicéatáití ar shalainn an aigéid aicéitigh, agus iad comhdhéanta as iain dheimhneacha de chineál éigin (iain mhiotail go tipiciúil) agus iain aicéatáite CH₃C(O)O^-. Is é an t-ian aicéatáite an t-ian diúltach (an t-ainian) a fhreagraíos don aigéad aicéiteach CH₃C(O)OH, an t-ian is toradh do phrótalú an aigéid sin. Bíonn na haicéatáití sothuaslagtha san uisce.

 

Sa cheimic orgánach, tugtar aicéatáití ar dhíorthaigh eile de chuid an aigéid aicéitigh freisin, eistir ach go háirithe.

 

Is minic a bhíos aicéatáit cheallalóis i gceist acu siúd a thagraíos don ”aicéatáit” sa ghnáthchaint. Nuair a imoibreos an t-aigéad aicéiteach leis an gceallalós, gheofar eistear ar a dtugtar aicéatáit cheallalóis. Ábhar úsáideach í an aicéatáit cheallalóis as a ndéantar scannáin agus snáithíní. Is gnách ”scannán sábháilte” a thabhairt ar scannán atá déanta as aicéatáit cheallalóis, nó roimh theacht na haicéatáite ba é an nítriceallalós amhábhar na scannán, agus mar is léir don eolach ón réimír sin ”nítri-”, ba gheall le hábhar pléascach a bhí ann. Ba é an nítriceallalós ba chúis leis an dóiteán a mharaigh leathchéad duine i nDroim Collachair (Contae Luimnigh) ar an 5 Meán Fómhair 1928, agus níorbh é sin an t-aon tubaiste den chineál seo. Ba mhór an dul chun cinn é nuair a tháinig an scannán aicéatáite in áit an nítriceallalóis.

 

aicéatal (an t-aicéatal, an aicéatail, na haicéatail, na n-aicéatal): Comhdhúil orgánach é an t-aicéatal ina bhfuil adamh carbóin idir dhá adamh ocsaigine, agus nasc singil ag gach ceann de na hadaimh ocsaigine seo den adamh carbóin sin. Má sheasann R, R', agus R'' d'adamhghrúpaí éagsúla orgánacha, is í an fhoirmle a bheas ag an aicéatal ná R-O-CH(R')-O-R''. Má chuirtear adamhghrúpa orgánach eile fós in áit an adaimh hidrigine úd H, gheofar céatal, ach is é cleachtas Chumann Idirnáisiunta na gCeimiceoirí inniu go ndearctar ar na céatail mar chineál aicéatal.

 

aicéitifeanón (an t-aicéitifeanón, an aicéitifeanóin): Is é an t-aicéitifeanón an céatón aramatach is simplí atá ann. I móilín an aicéitifeanón tá meitilghrúpa agus fáinne aramatach ceangailte den charbóinilghrúpa: C₆H₅-C(O)-CH₃. Tá fiuchphointe an aicéitifeanóin suite díreach timpeall ar ghnáth-theocht an tseomra, nó fiche céim de réir Celsius. Is ar éigean is féidir a rá gur nimh é, ach is substaint dhochrach ghreannaitheach é. Bíonn sé le fáil go nádúrtha ina lán cineálacha bia, torthaí go háirithe (úll mar shampla), agus úsáidtear an-chorrdheoir le blas a chur le guma coganta, abair. Sna laethanta a bhí, bhaintí úsáid as i bpiollaí suain fosta.

 

aicéitil (an aicéitil, na haicéitile): Adamhghrúpa í an aicéitil a gheofar má bhaintear hiodrocsailghrúpa -OH de mhóilín an aigéid aicéitigh CH₃C(O)OH. Is é is foirmle don aicéitil, mar sin, ná CH₃C(O)-.

 

aicéitiléin (an aicéitiléin, na haicéitiléine) nó eitín (an t-eitín, an eitín): Is í an aicéitiléin an ceann is simplí de na hailcíní, is é sin, de na hiodracarbóin shlabhroscailte a bhfuil nasc triarach idir dhá adamh carbóin iontu. Is í foirmle cheimiceach na haicéitiléine ná C₂H₂, nó H-C≡C-H – tá an ceithre adamh suite ar an t-aon líne dhíreach amháin mar sin. Ní féidir leacht a dhéanamh den aicéitiléin leis an ngnáth-aerbhrú, nó néalaíonn sí go díreach ó sholad go gás le teocht ochtó is ceithre chéim Celsius faoin nialas. Tá sí cineál éagobhsaí agus is dual di dul trí thine go fíochmhar. Mar sin baineann an-dainséar léi. Ina dhiaidh sin féin úsáidtear go forleathan sa teicneolaíocht í, go háirithe le miotal a ghearradh is a tháthú.

 

Sna laethanta a bhí ba í an chairbíd chailciam an fhoinse ba tábhachtaí aicéitiléine. Nuair a théifear aol beo (ocsaíd chailciam, CaO) agus cóc (gual, C) le chéile i stuafhoirnéis leictreach, gheofar cairbíd chailciam (CaC₂) agus aonocsaíd charbóin (CO), mar seo:

 

CaO + 3C -> CaC₂ + CO

 

Ansin hidrealófar an chairbíd, is é sin, cuirfear ag imoibriú le huisce H₂O í, ionas go bhfaighfear aicéitiléin agus hiodrocsaíd chailciam (aol teilgthe):

 

CaC₂ + H₂O -> C₂H₂ + Ca(OH)₂

 

Ar na saolta seo, áfach, is í an artola an fhoinse is tábhachtaí aicéitiléine, agus ní bhactar mórán leis an gcóc a thuilleadh. Faightear aicéitiléin nuair a chraiceáiltear an artola, is é sin nuair a bhristear síos na móilíní móra le hidreacarbóin níos éadroime a dhéanamh.

 

aicéitilíd (an aicéitilíd, na haicéitilíde, na haicéitilídí, na n-aicéitilídí) nó déchairbíd (an déchairbíd, na déchairbíde, na déchairbídí, na ndéchairbídí): Sa chiall chúng, is aicéitilídí iad comhdhúile an iain aicéitilíde, C₂^2-. Tá nasc triarach idir an dá adamh carbóin cosúil leis an móilín nítrigine. Is éard a deirtear ná go bhfuil an t-ian aicéitilíde isileictreonach leis an móilín nítrigine, is é sin, is ionann struchtúr an scamaill leictreonaigh ag an aicéitilíd agus ag an nítrigin.

 

Is aicéitilíd í an chairbíd chailciam CaC₂, mar shampla. Má thagann an chairbíd chailciam i dteagmháil leis an uisce, nó le haigéad éigin, déanfaidh sé aicéitiléin C₂H₂. Sin é an tuige go dtugtar 'aicéitilíd' ar an gcineál seo comhdhúl – is féidir aicéitiléin a dhéanamh astu.

 

Sa chiall fhairsing, tá cineál eile aicéitilídí ann fosta, mar atá, aicéitilídí orgánacha. Sna comhdhúile seo tá adamhghrúpa orgánach éigin – slabhra d'adaimh charbóin go bunúsach – nasctha den ian déchairbíde, ionas nach bhfuil ach aon lucht deimhneach amháin fágtha aige: R-C₂^-. Seasann ”R” don adamhghrúpa sin.

 

 

aicéitiliú, aicéitiliúchán (an t-aicéitiliú, an aicéitilithe, na haicéitilithe, na n-aicéitilithe; an t-aicéitiliúchán, an aicéitiliúcháin, na haicéitiliúcháin, na n-aicéitiliúchán): Cineál imoibriú ceimiceach é an t-aicéitiliú, agus mar is léir ón ainm, is éard a dhéantar san imoibriú ná adamhghrúpa aicéitile, CH₃CO-, a chur le móilín éigin. Is í an ainhidríd aicéiteach, (CH₃CO)₂O, a úsáidtear mar imoibrí san aicéitiliú. Sampla den aicéitiliú é déantús an aigéid aicéitiolsalaiciligh, ar a dtugtar aspairín sa ghnáthchaint: aicéitilítear aigéad salaicileach leis an leigheas úsáideach seo a tháirgiú.

 

aicéitinitríl (an aicéitinitríl, na haicéitinitríle): Is í an aicéitinitríl an chomhdhúil orgánach ina bhfuil an dá adamhghrúpa úd meitil (CH₃) agus ciainíd (CN) nasctha dá chéile: CH₃ CN, mar sin. Is í an nitríl is simplí dá bhfuil ann (is é sin mura dtugtar aitheantas don chiainíd hidrigine, is é sin an t-aigéad prúiseach HCN, mar nitríl). Leacht gan dath atá ann le teocht an tseomra.

 

Úsáidtear aicéitinitríl mar thuaslagóir ach go háirithe. Ní féidir a rá go mbeadh sí in aon ghaobhair do bheith chomh dainséarach leis an gciainíd hidrigine nó leis an ian ciainíde, nó tá an nasc idir an dá adamh carbóin sa mhóilín cuíosach láidir. Mar sin tá dáileog mharfach na haicéitinitríle sách ard.

 

aicéitiolaicéatón (an t-aicéitiolaicéatón, an aicéitiolaicéatóin), nó peantáin-2,4-dé-ón (an peantáin-2,4-dé-ón, an pheantáin-2,4-dé-óin) – Déchéatón é an t-aicéitiolaicéatón ina bhfuil slabhra cúig adamh carbóin. Is í an fhoirmle cheimiceach ná CH₃C(O)CH₂C(O)CH₃ – úsáidtear na lúibíní lena chur in iúl go bhfuil na hadaimh ocsaigine ag gobadh amach ón slabhra carbóin, is é sin nach bhfuil siad ina ndroichid idir na hadaimh charbóin. D'fhéadfá a shamhlú gur thóg muid móilín aicéatóin CH₃C(O)CH₃ agus gur chuir muid adamhghrúpa aicéitile CH₃C(O)- in áit ceann de na hadaimh hidrigine. Sin é an fáth go dtugtar ”aicéitiolaicéatón” ar an tsubstaint seo.

 

Sampla den tátaiméireacht é an t-aicéitiolaicéatón, is é sin, tá dhá chineál móilíní i ngach eiseamal den aicéitiolaicéatón nach ionann a struchtúr. Ní isiméirí i gciall chúng an téarma sin an dá leagan sin, nó má dhéanann tú iarracht iad a aonrú ó chéile, tosóidh leagan amháin ag claochlú go leagan eile, go dtí go mbainfidh an meascán amach a sheanchothromaíocht. An cineál seo isiméirí nach féidir a scaradh ó chéile is gnách tátaiméirí a thabhairt orthu. An fhoirmle a thug mé thuas níl sé bunaithe ach ar thátaiméir amháin, an leagan céatónach.

 

An tátaiméir eile, tugtar leagan eanólach uirthi. Is éard is brí le heanól ná comhdhúil cheimiceach ina bhfuil nasc dúbailte idir dhá adamh carbóin, agus feidhmghrúpa hiodrocsaile -OH ceangailte de cheann acu. Ní bhíonn na heanóil cobhsaí, ach is minic a bhíos baint thátaiméireach acu le haildéad nó le céatón éigin.

 

Is féidir foirmle an eanóil a thabhairt mar CH₃C(O)CH=CH(OH)-CH₃, ach is ar éigean is féidir a rá gur cur síos cruinn í ar struchtúr na tátaiméire seo. Le fírinne, tá adamh hidrigine na ”hiodraicsile” sin suite idir an dá adamh ocsaigine agus cineál leathnasc aige den dá cheann acu – is é sin ní féidir a rá go mbeadh sé nasctha do cheann acu thar an gceann eile. Is é is impleacht dó seo go bhfuil nasc an adaimh sin den mhóilín go léir cuíosach sobhriste, agus gur féidir leis an eanól ian hidrigine a thabhairt uaidh – is é sin, prótalú a dhéanamh, nó gnó an aigéid a dhéanamh.

 

Úsáidtear aicéitiolaicéatón mar amhábhar i sintéis a lán drugaí agus substaintí eile a tháirgtear sa tionsclaíocht cheimiceach.

 

Ní féidir a rá gur nimh láidir a bheadh san aicéitiolaicéatón, ach greannaíonn sé na scamhóga agus na seicne múcasacha, agus mar sin, is substaint dhíobhálach é. Má fhanann tú nochta don aicéitiolaicéatón ar feadh tréimhsí fada, is féidir dó dochar a dhéanamh do do chuid néaróg fosta.

 

aicme speictreach (an aicme speictreach, na haicme speictrí, na haicmí speictreacha, na n-aicmí speictreacha) – Catagóir í an aicme speictreach a úsáideas na réalteolaithe leis na réaltaí a rangú. Is é córas Harvard an t-aicmiú is coitianta, agus is iad na haicmí atá ann ná O, B, A, F, G, K, M, L, T, agus Y – le cuimhne a choinneáil ar na litreacha seo, is gnách an abairt Bhéarla ”oh, be a fine girl, kiss me, love you too” a fhoghlaim de ghlanmheabhair.

 

Tugtar ”aicmí speictreacha” ar na haicmí seo, nó is féidir leis na réalteolaithe a lán a aithint ar speictream an réalta – ar na dathanna ina cuid solais. Is iad na réaltaí gorma nó bánghorma (O, B, A) na réaltaí is teo, agus is iad is sciobtha a spíonfas a gcuid hidrigine. Réaltaí bána iad na réaltaí F-aicme. Tá an Ghrian seo againn le fáil san aicme G, in éineacht leis na réaltaí bánbhuí eile. Réaltaí flannbhuí iad na réaltaí K. Maidir leis na haicmí is fuaire amuigh, is abhacréaltaí dearga (M), donndearga (L) nó donna (T) iad: tá siad ag dul chun dorchadais de réir a chéile, go dtí go n-iompóidh siad ina n-abhacréaltaí dubha (Y).

 

Réaltaí O-aicme iad, mar shampla, Meissa, Alnitak agus Mintaka sa Bhodach.

 

Réaltaí B-aicme iad Bellatrix, Saiph, Alnilam agus Rigel sa Bhodach, Achernar san Abhainn, Regulus sa Leon, agus Spica sa Mhaighdean.

 

Réaltaí A-aicme iad Sirius sa Mhadra Mhór, Deneb san Eala, Altair san Iolar agus Vega sa Lir.

 

Réaltaí F-aicme iad an Réalta Pholach sa Bhéar Bheag, Canopus sa Chíle, agus Procyon sa Mhadra Bheag.

 

Mar a chonaic muid thuas, réalta G-aicme í an Ghrian. Réaltaí eile den chineál seo iad Tau Ceti sa Mhíol Mhór, Capella san Ara, agus Alpha Centauri A sa Cheinteár.

 

Réaltaí K-aicme iad Arcturus san Aoire agus Aldebaran sa Tarbh, ar fathachréaltaí iad, agus Alpha Centauri B sa Cheantár, ar réalta de chuid an phríomhsheichimh é.

 

Réaltaí M-aicme iad na hollfhathaigh Betelgeuse sa Bhodach agus Antares sa Scairp, an ”gnáthfhathach” Rasalgethi in Earcail, agus na habhacréaltaí Proxima Centauri sa Cheantár agus Réalta Barnard i bhFear na bPéisteanna.

 

aicrilinitríl (an aicrilinitríl, na haicrilinitríle) – Comhdhúil cheimiceach í an aicrilinitríl a bhfuil a móilín comhdhéanta as grúpa vinile CH₂=CH- agus as grúpa nitríle nó ciainíde -CN – is é sin, CH₂=CH-CN. Is í an aicrilinitríl an ceann is simplí de na nitrílí neamhsháithithe. Úsáidtear aicrilinitríl mar amhábhar do phlaistigh agus do shnáithíní saorga, nó is dual don aicrilinitríl polaiméirí a dhéanamh.

 

Leacht gan dath í an aicrilinitríl go bunúsach, ach is minic a bhíos eiseamail aicrilinitríle buí le truailleáin. Tá leáphointe na haicrilinitríle suite ceithre chéim is ceithre scór taobh thíos den nialas de réir Celsius (-84°C), agus an fiuchphointe seacht gcéim déag is trí scór os cionn an nialais (77°C).

 

Nimh í an aicrilinitríl, agus má chuirtear in aice le lasair oscailte í rachaidh sí trí thine. Dealraíonn sé go bhful priacal áirithe ailse ag baint léi chomh maith.

 

aidiabatach: Nuair atá próiseas ceimiceach nó fisiceach ag titim amach taobh istigh de chóras nach bhfuil ag ól teasa chuige óna thimpeallacht ná á thál uaidh, deirimid gur próiseas aidiabatach atá i gceist.

 

aidiaiteirmeach: Nuair atá próiseas ceimiceach nó fisiceach ag titim amach gan teas a ól chuige óna thimpeallacht, deirimid gur próiseas aidiaiteirmeach é. Ní próiseas aidiabatach é gach próiseas aidiaiteirmeach, ach is próiseas aidiaiteirmeach é gach próiseas aidiabatach.

 

aigéad (an t-aigéad, an aigéid; na haigéid, na haigéid) - Is éard atá i gceist leis an aigéad ná substaint atá in ann bun (comhdhúil alcaileach) a neodrú. Is ionann sin is a rá go bhfuil an t-aigéad in ann ian hidrigine, nó prótón, a thabhairt uaidh, prótón a nglacfaidh an bun leis, ós rud é go bhfuil leictreondís ag an mbun le haghaidh an phrótóin sin. Is féidir a rá gurb ionann aigéad agus deontóir prótóin, mar sin.

 

Tá an t-ian hidrigine an-eisceachtúil mar ian, nó má bhaintear an t-aon leictreon den adamh hidrigine, ní fhágfar ach an núicléas lom – an prótón lom, go bunúsach – ina bhfuil an lucht leictreach comhchruinnithe i réigiún i bhfad níos lú ná in aon ian eile. Mar sin ní dual don ian hidrigine maireachtáil i ngnáth-thimpeallacht cheimiceach gan iasacht na leictreondíse a fháil ó mhóilín éigin. Má thuaslagtar aigéad san uisce, is iad na móilíní uisce a dhéanfas gnó an bhuin agus a ghlacfas na prótóin ó na móilíní aigéid. Is é is toradh don phróiseas seo – prótalú, mar a thugtar air – ná ian ocsóiniam (nó ian hiodrocsóiniam), H₃O⁺. Ní bun láidir é an t-uisce: d'fhéadfá a rá nach nglacann sé leis an bprótón ach faoi bhrú. Mar sin, is aigéad láidir é an t-ian ocsóiniam féin, nó b'fhearr leisean an prótón a thabhairt uaidh arís le hiompú ina ghnáthmhóilín uisce H₂O.

 

De ghnáth, bíonn na haigéid in ann miotail a chreimeadh, nó cuireann an miotal ruaigeadh ar an hidrigin i móilín an aigéid le dul ina háit. Is é is toradh don imoibriúchán seo ná salann, is é sin, comhdhúil idir ian deimhneach an mhiotail agus an t-ian diúltach (an t-ainian) a fhágfar de mhóilín an aigéid nuair a imeos an hidrigin.

 

Mar sin, is ocsaídeoirí iad na haigéid, ó tá siad in ann miotail a chlaochlú - a ocsaídiú - go hiain dheimhneacha. Ní hionann sin is a rá go mbeadh gach aigéad in ann gach miotal a ocsaídiú. Na miotail atá níos uaisle ná an hidrigin - is é sin, na miotail a bhfuil póitéinseal leictreach a n-ocsaídithe níos airde ná póitéinseal céanna na hidrigine - ní féidir leis an aigéad is láidre amuigh iad a chreimeadh. Scéal eile ar fad go bhfuil aigéid láidire áirithe ina n-ocsaídeoirí beag beann ar a n-aigéadacht féin. Mar shampla, ní chreimeann an t-aigéad hidreaclórach HCl an t-airgead geal ar aon nós, nó cé gur aigéad láidir atá ann, ní ocsaídeoir láidir é. Scéal eile ar fad é an t-aigéad nítreach HNO₃, nó is ocsaídeoir láidir ann féin é móilín an aigéid sin, i mbreis ar an aigéadacht. Sin é an fáth go bhfuil an t-aigéad nítreach in ann an t-airgead geal a chreimeadh.

 

aigéadacht (an aigéadacht, na haigéadachta): Tá aigéadacht an tuaslagáin – tuaslagán uisce is minice a bhíos i gceist againn – ag brath ar thiúchan an aigéid sa tuaslagán agus ar chomh láidir atá an t-aigéad sin. Is é an uimhir úd pH is tomhas d'aigéadacht an tuaslagáin uisce.

 

Amfailít nó comhdhúil aimfiteireach é an t-uisce, is é sin, is féidir leis gnó an aigéid agus an bhuin araon a dhéanamh, cé go bhfuil sé an-lag sa dá ról seo. Tá claonadh áirithe san uisce chun uathphrótalú, is é sin, imoibriú dhá mhóilín uisce, ceann acu ag déanamh ghnó an aigéid agus an ceann eile ina bhun:

 

2H₂O -> H₃O⁺ (ian ocsóiniam) + OH^- (ian hiodrocsaíde)

 

Nuair nach bhfuil aigéid ná bunanna ar bith tuaslagtha san uisce, is ionann tiúchan na n-ian ocsóiniam agus tiúchan na n-ian hiodrocsaíde, mar atá, 10^-7 mol/l. Is éard is pH ann ná logartam deachúlach (deichbhunaithe) na tiúchana ocsóiniam ar fágadh an comhartha lúide ar lár de (mar sin, is frithlogartam é): is é sin, más ionann an tiúchan agus 10^-7, is ionann an logartam agus -7, agus is ionann an pH agus 7. Tagairt é an litir p don fhocal Gearmáinise Potenz, is é sin ”cumhacht”, agus seasann an H do na hiain hidrigine, H⁺. Ní féidir teacht ar shaoriain hidrigine i dtuaslagáin uisce, nó ceanglófar de na móilíní uisce iad le hiain ocsóiniam a dhéanamh. Mar sin is féidir a rá gurb ionann tiúchan na n-ian hidrigine agus tiúchan na n-ian ocsóiniam san uisce.

 

Nuair a chuirfear aigéad láidir leis an uisce, rachaidh tiúchan na n-ian ocsóiniam i méadaíocht, agus na móilíní aigéid ag imoibriú leis na móilíní uisce – á bprótalú. Ansin rachaidh an pH féin i laghad. Má théann an pH i méadaíocht, beidh uimhir na n-ian ocsóiniam sa tuaslagán ag dul i laghad agus uimhir na n-ian hiodrocsaíde ag dul i méadaíocht. Mar sin, is iad na tuaslagáin bhunata na tuaslagáin is airde pH, agus is iad na tuaslagáin aigéadacha na tuaslagáin is ísle pH.

 

Má tá an t-aigéad réasúnta láidir agus an tiúchan réasúnta íseal, is féidir glacadh leis go bprótalaítear gach móilín aigéid agus gurb ionann tiúchan an aigéid féin agus tiúchan na n-ian ocsóiniam, agus ansin is furasta luach an pH a dhéanamh amach. Nuair a bhíos an tiúchan sách ard, áfach, bíonn difríochtaí suntasacha idir na haigéid éagsúla.

 

Is é an tomhas atá againn ar chumhacht an aigéid ná tairiseach díthiomsúcháin aigéid nó pK_a. Le fírinne is é an K_a an fíorthairiseach, agus is frithlogartam é an pK_a cosúil leis an pH féin. Is ionann K_a agus ([H^-][A⁺])/[HA], ina seasann:

 

• [H^-] do thiúchan na n-ian hidrigine (nó ocsainiam)
• [A⁺] do thiúchan na n-ian deimhneach a fhreagraíos don aigéad
• [HA] do thiúchan na móilíní neamhphrótalaithe aigéid

 

Is é aonad na tiúchana seo ná mol/l, is é sin, mól in aghaidh an lítir.

 

aigéad adainileach (an t-aigéad adainileach, an aigéid adainiligh) nó aonfhosfáit adanóisín (an aonfhosfáit adanóisín, na haonfhosfáite adanóisín) – Is éard atá san aonfhosfáit adanóisín ná comhdhúil bhithcheimiceach den chineál ar a dtugtar núicléitíd, is é sin ceann de na monaiméirí a bhfuil na móilíní aigéid ribeanúicléasaigh agus dí-ocsairibeanúicléasaigh comhdhéanta astu – nasc amháin sa slabhra, mar a déarfá.

 

aigéad aicéiteach (an t-aigéad aicéiteach, an aigéid aicéitigh) – Is é an t-aigéad aicéiteach aigéad an fhínéagair. Toradh d'ocsaídiú an aicéataildéid é. CH₃C(O)OH an fhoirmle cheimiceach. Ceann de na haigéid charbocsaileacha é, agus is aicéad réasúnta lag é. Tugtar aicéatáití ar shalainn an aigéid aicéitigh. Is iomaí úsáid a bhaintear as an aigéad seo sa tionsclaíocht cheimiceach, nó is amhábhar nó imoibreán tábhachtach é, agus ar ndóigh leasaítear bia le fínéagar.

 

aigéad aicéiteach oighreach (an t-aigéad aicéiteach oighreach, an aigéid aicéitigh oighrigh) – Is ionann aigéad aicéiteach oighreach agus glanaigéad aicéiteach, is é sin an t-aigéad féin seachas a chuid tuaslagán uisce. Is é is leáphointe don chomhdhúil seo ná 16.6 céim de réir Celsius, rud a chiallaíos go ndéanfaidh sé criostail atá cosúil le hoighear má chuirtear in áit scothfhuar é. Cé nach aigéad róláidir é an t-aigéad aicéiteach, baineann dainséar áirithe leis an aigéad aicéiteach oighreach, chomh maith le tuaslagáin láidire aigéid aicéitigh: d'fhágfadh sé cneá ar an gcraiceann mar shampla.

 

aigéad aicéitíolsalaicileach (an t-aigéad aicéitíolsalaicileach, an aigéid aicéitíolsalaicileach) – Aigéad orgánach é an t-aigéad aicéitíolsalaicileach ina bhfuil grúpa carbocsaileach -C(O)OH agus grúpa aicéatáite CH₃C(O)O- nasctha de dhá adamh in aice a chéile i bhfáinne na beinséine. Cógas tábhachtach é a úsáidtear le maolú ar an bhfiabhras agus ar an tinneas cinn ach go háirithe, ach dealraíonn sé go bhfuil sé in ann taom croí agus ailse na bputóg is na tóna a chosc chomh maith.

 

aigéad aicrileach (an t-aigéad aicrileach, an aigéid aicriligh) – Is é an t-aigéad aicrileach an t-aigéad orgánach neamhsháithithe is simplí. Is í an fhoirmle cheimiceach a sheasas dó ná CH₂=CH-C(O)OH. Aigéad scothláidir é – níos láidre ná an t-aigéad aicéiteach mar shampla – agus mar sin is féidir dó dochar agus damáiste a dhéanamh don chraiceann agus do na súile an dóigh a gcreimeann sé fíocháin. Le teocht an tseomra is leacht é an t-aigéad aicrileach agus boladh ar leith as. Tá sé sothuaslagtha san uisce. Úsáidtear mar amhábhar sa tionsclaíocht cheimiceach é.

 

aigéadalú (an t-aigéadalú, an aigéadalaithe) – Is éard is aigéadalú ann ná móilín a bheith ag titim as a chéile (á aigéadalú) toisc go bhfuil aigéad éigin ag dul i bhfeidhm air.

 

aigéad ascorbach (an t-aigéad ascorbach, an aigéid ascorbaigh). Is ionann é agus an vitimín C, go bunúsach. Is éard atá ann ná aigéad orgánach a bhfuil ról an fhrithocsaídeora aige i mbithcheimic an duine. Tá cuid mhór de na hainmhithe (an madra, cuir i gcás) in ann aigéad ascorbach a tháirgeadh mar a bheadh hormón ann, ach caithfidh an duine, na hápaí agus na moncaithe (mar shampla) a gcuid vitimín C a fháil leis an mbia.

 

Tugtar ascorbáití (ascorbáit, an ascorbáit, na hascorbáite, na hascorbáití, na n-ascorbáití) ar shalainn an aigéid ascorbaigh, agus ar ndóigh, is féidir le hascorbáit photaisiam nó le hascorbáit sóidiam gnó na vitimíne a dhéanamh chomh maith leis an aigéad féin.

 

aigéad aspartach (an t-aigéad aspartach, an aigéid aspartaigh) – Aimínaigéad é an t-aigéad aspartach, agus is í an fhoirmle cheimiceach atá aige ná HOC(O)CH(NH₂)CH₂C(O)OH. Tá aon fheidhmghrúpa aimíne amháin sa mhóilín, ach tá dhá fheidhmghrúpa carbocsaile -C(O)OH ann (scríobhaimid ceann acu mar HOC(O)- san fhoirmle thuas, ach is é an grúpa céanna é). Mar sin, aimínaigéad aigéadach atá ann – níl ach aon cheann den dá charbocsailghrúpa neodraithe ag an aimínghrúpa. Tá dhá eanantaiméir ag an aigéad aspartach, agus is í an L-eanantaiméir an ceann nádúrtha. Bloc tógála é an L-aigéad aspartach a theastaíos ó orgánach an duine le próitéiní a chur i dtoll le chéile, is é sin, is aimínaigéad próitéinigineach é. Is féidir leis an duine agus leis na mamaigh eile aigéad aspartach a shintéisiú mura bhfuil sé le fáil sa bhia, agus mar sin ní ceann de na haimínaigéid riachtanacha é.

 

aigéad beansóch (an t-aigéad beansóch, an aigéid bheansóch) – Is é an t-aigéad beansóch an ceann is simplí de na haigéid aramatacha ó thaobh an struchtúir de. Níl ann go bunúsach ach an fáinne aramatach agus an feidhmghrúpa carbocsaileach nasctha de. Mar sin is féidir an fhoirmle a thabhairt mar C₆H₅C(O)OH.

 

aigéad beinséinheicseacarbocsaileach (an t-aigéad beinséinheicseacarbocsaileach, an aigéid bheinséinheicseacarbocsailigh) nó aigéad meillíteach (an t-aigéad meillíteach, an aigéid mheillítigh) – mar is léir ón gcéad ainm acu, is é an struchtúr atá ag an aigéad seo ná go bhfuil fáinne aramatach ann agus carbocsailghrúpa greamaithe de gach adamh carbóin san fháinne sin: C₆[C(O)OH]₆. Meillít nó milchloch a thugtar ar shalann alúmanaim an aigéid seo atá ar fáil sa dúlra. Maidir leis an aigéad, is solad é le teocht an tseomra, agus é sothuaslagtha san uisce. Seasann sé a lán ceimiceán creimneach cosúil leis an aigéad nítreach agus leis an gclóirín, agus bíonn a chuid salann, na meillíteáití, chomh cobhsaí céanna. Creideann lucht na réalteolaíochta go mbíonn meillíteáití ar fáil sa spás, ar dhroim Mharsa mar shampla.

 

aigéad bórach (an t-aigéad bórach, an aigéid bhóraigh) – Ocsaigéad lag é an t-aigéad bórach H₃BO₃, agus é ar fáil sa dúlra mar mhianra (sasóilít). Solad é an t-aigéad bórach le teocht an tseomra, ach tá sé sothuaslagtha san uisce. Is gnách an tuaslagán a úsáid mar fhrithsheipteán le cneánna a ghlanadh. Nimh atá ann don duine, áfach: má shlogann tú oiread is deoir bheag aigéid bhóraigh, caithfidh tú fios a chur ar dhochtúir ar an toirt.

 

aigéad brómach (an t-aigéad brómach, an aigéid bhrómaigh) – Is é an t-aigéad brómach ocsaigéad an bhróimín chúigfhiúsaigh, is é sin, is í an uimhir ocsaídiúcháin atá ag an mbróimín san aigéad seo ná +5. Is í an fhoirmle atá ag an aigéad brómach ná HBrO₃. Aigéad láidir é ach níl sé cobhsaí mar chomhdhúil: ní féidir é a aonrú, ná a thiúchan thar 50 % den tuaslagán. Ocsaídeoir láidir é freisin.

 

aigéad capróch (an t-aigéad capróch, an aigéid chapróch) nó aigéad heacsánóch – Is éard atá ann ná aigéad simplí orgánach a bhfuil sé adamh carbóin ann: CH₃CH₂CH₂CH₂CH₂C(O)OH. Bíonn aigéad capróch ar fáil go nádúrtha i gcineálacha éagsúla geire nó saille, agus boladh míthaitneamhach as a chuirfeadh gabhar i gcuimhne duit. Úsáidtear aigéad capróch i ndéantús na mblasóirí agus na gcumhrán. Leacht é nach bhfuil ró-intuaslagtha san uisce.

 

aigéad cionnamach (an t-aigéad cionnamach, an aigéid chionnamaigh) – Aigéad orgánach aramatach é an t-aigéad cionnamach atá ar fáil sa chainéal. Is í an fhoirmle atá aige ná C₆H₅-CH=CH-C(O)OH. Solad bán é nach féidir mórán de a thuaslagadh san uisce. Úsáidtear i ndéantús na mblastóirí agus na gcumhrán é.

 

aigéad clórach (an t-aigéad clórach, an aigéid chlóraigh) – Is é an t-aigéad clórach ocsaigéad an chlóirín chúigfhiúsaigh, is é sin, is í an uimhir ocsaídiúcháin atá ag an gclóirín ann ná +5. Is í an fhoirmle cheimiceach ná HClO₃. Aigéad láidir agus ocsaídeoir láidir é, ach ní féidir é a aonrú ná an tuaslagán a thiúchan mórán thar 30 %: is dual don aigéad chlórach díréiriú a dhéanamh i dtuaslagáin níos tibhe ná sin, is é sin ocsaídítear cuid den aigéad chlórach go haigéad sárchlórach HClO₄, agus an chuid eile ag déanamh dí-ocsaídiú go comhdhúile is ísle uimhir ocsaídiúcháin, ar nós na dé-ocsaíde ClO₂, nó fiú go clóirín mar dhúil, Cl₂. Úsáidtear salainn an aigéid chlóraigh, na clóráití, mar ocsaídeoirí, i ndéantús tine ealaíne mar shampla.

 

 

aigéad eitiléindé-áimínteatraicéiteach (an t-aigéad eitiléindé-aimínteatraicéiteach, an aigéid eitiléindé-aimínteatraicéitigh) – Is gnách an giorrúchán Béarla, EDTA, a úsáid in áit an téarma seo, ach ós foclóir Gaeilge é seo, is fearr liom AEDT a thabhairt ar an tsubstaint. Ní mór an t-ainm a chur i dtoll le chéile céim ar chéim lena léiriú céard atá i gceist.

 

Ar dtús, tá eitéin nó eitiléin againn, is é sin CH₂=CH₂, agus nasc dúbailte idir an dá adamh carbóin, C. Ansin, má dhícheanglaímid ceann den dá nasc ansin, gheobhaidh muid eitiléinghrúpa -CH₂-CH₂-. Má chuirimid dhá aimínghrúpa leis, is éard a bheas againn ná eitiléindé-aimín NH₂-CH₂-CH₂-NH₂. Anois, áfach, rachaidh an scéal oiread eile chun castachta. Tá dhá adamh hidrigine i ngach aimínghrúpa. Samhlaigh duit anois go bhfuil ceithre mhóilín aigéid aicéitigh CH₃C(O)OH againn. Bainfidh muid adamh hidrigine as gach móilín le ceithre adamhghrúpa -CH₂C(O)OH a fháil. Ansin, cuirfidh muid na hadamhghrúpaí seo in áit na n-adamh hidrigine sna haimínghrúpaí, agus beidh AEDT againn: [HOC(O)CH₂]₂NCH₂CH₂N[CH₂C(O)OH]₂.

 

Solad é an tAEDT agus é sothuaslagtha san uisce. Deirtear gur liogann shédhéadach atá ann – is é sin tá sé ”fhiacail” (ceithre ghrúpa carbacsaile agus dhá ghrúpa aimíne) ann, agus iad go léir in ann imoibriú le substaintí eile. Go praiticiúil, is gnách go bhfaigheann na ”fiacla” go léir greim ar aon ian miotail amháin, ionas go bhfanfaidh sé leabaithe taobh istigh den mhóilín AEDT. Crágchoimpléasc a thugtar ar a leithéid, agus deirtear go bhfuil an t-ian miotail crágtha ag an AEDT. Mar sin, is oibreán crágtha é an tAEDT.

 

Is iomaí úsáid a bhaintear as an AEDT. Mar shampla, leigheasann sé nimhiú trom-mhiotail, ós féidir leis iain trom-mhiotail (ar nós mearcair nó luaidhe) a chrágadh. Níl sé féin saor ó dhochar, áfach, agus táthar buartha faoin AEDT mar thruailleán, chomh coitianta is a úsáidtear é.

 

aigéad hipeaclórúil (an t-aigéad hipeaclórúil, an aigéid hipeaclórúil) – Is é an t-aigéad hipeaclórúil (HClO an ghnáthfhoirmle, cé gurb é HOCl fíorstruchtúr an aigéid seo) an t-ocsaigéad is laige dá bhfuil ag an gclóirín. Hipeaclóirítí a thugtar ar na salainn. Ocsaídeoir láidir é an t-aigéad seo cé nach aigéad láidir é. Ní féidir an t-aigéad hipeaclórúil a aonrú, ach úsáidtear a thuaslagán uisce agus a chuid salann mar is gnách ocsaídeoirí láidre a úsáid – le baictéir a mharú ach go háirithe.

 

aigéad lachtach (an t-aigéad lachtach, an aigéid lachtaigh) – Aigéad carbocsaileach – is é sin, aigéad orgánach – atá ann, mar aigéad lachtach, agus ról tábhachtach aige i mbithcheimic an duine agus na n-ainmhithe. Is í an fhoirmle cheimiceach atá aige ná CH₃CH(OH)C(O)OH. Mar sin, tá ceithre adamh nó adamhghrúpa éagsúla ag gobadh ón adamh carbóin is lár don mhóilín, mar atá, adamh hidrigine H, grúpa hiodrocsaile -OH, grúpa carbocsaile -C(O)OH agus grúpa meitile (CH₃). Ós rud é nach bhfuil na hadamhghrúpaí agus an t-adamh hidrigine sin in aon leibhéal le chéile, is féidir dhá isiméir a aithint ag an aigéad lachtach ar scáilí scátháin dá chéile iad. Aithnítear na hisiméirí sin ar an dóigh a dtéann siad i bhfeidhm ar sholas polaraithe.

 

Go bunúsach, cineál tonnghluaiseacht atá i gceist leis an solas, agus is féidir an solas a pholarú, is é sin, gan ach an chuid den tsolas a fhágáil atá ag ascalú in aon leibhéal amháin. Úsáidtear an polarú i spéaclaí gréine, mar shampla. Má théann solas den chineál sin trí eiseamal aigéid lachtaigh nach bhfuil ach aon isiméir amháin ann, casfar leibhéal ascalaithe an tsolais ar dheis nó ar chlé, ag brath ar an isiméir atá ann.

 

Deirimid go bhfuil móilín an aigéid lachtaigh ciriúil agus tugaimid adamh neamhshiméadrach nó lárphointe ciriúil ar an adamh carbóin i lár an mhóilín. An dá isiméir ”scáthánacha” úd deirtear gur eanantaiméirí dá chéile iad.

 

Aigéad scothláidir é an t-aigéad lachtach, níos láidire ná an t-aigéad aicéiteach. Substaint thais-scópach é, is é sin, is dual dó uisce a ól chuige óna thimpeallacht. Leáfaidh an meascán raicéimeach as an dá chineál aigéad lachtach le teocht seacht gcéim déag Celsius, agus é sothuaslagtha ar fad san uisce. (Is éard is ciall le meascán raicéimeach ná meascán cothrom as an dá isiméir.) Má aonraítear ceann den dá eanantaiméir, áfach, ní leáfaidh sé ach le teocht trí chéim déag is dhá scór de réir Celsius.

 

aigéad lionoiléach (an t-aigéad lionoiléach, an aigéid lionoiléach) – Ceann de na haigéid shailleacha riachtanacha é an t-aigéad lionoiléach. Aigéad sailleach den chineál omega-3 atá ann, agus é ar fáil in ola lus na gréine, mar shampla. Is í an fhoirmle cheimiceach atá aige ná CH₃CH₂CH₂CH₂CH₂CH=CHCH₂CH=CHCH₂CH₂CH₂CH₂CH₂CH₂CH₂C(O)OH – leis an struchtúr cruinn a tharraingt, caithfidh tú cuimhne a choinneáil air gur cis-isiméir dhúbailte atá i gceist, is é sin, go bhfuil an dá adamh hidrigine ar aon taobh den nasc dúbailte sa dá áit a bhfuil a leithéid de nasc. Aigéad sailleach il-neamhsháithithe (polai-neamhsháithithe) atá i gceist, ós rud é go bhfuil dhá nasc dúbailte sa slabhra carbóin (níos mó ná aon cheann amháin).

 

Teastaíonn aigéad lionoiléach ó orgánach an duine le haigéad aracadónach a dhéanamh. Is iomaí úsáid a bhaineas an tionsclaíocht cheimiceach as an aigéad lionoiléach chomh maith – i ndéantús vearnaisí, péinteanna ola, agus táirgí cosmaide, cuir i gcás.

 

aigéad líséirgeach (an t-aigéad líséirgeach, an aigéid líséirgigh) – Aigéad orgánach é an t-aigéad líséirgeach a fhaightear san arbhar atá truaillithe le heargót. Fungas é an t-eargót ar dual dó seagal agus a lán plandaí eile a chur ó mhaith. Díorthach de chuid an aigéid seo an druga ar a dtugtar LSD, is é sin, dé-eitiolaimíd an aigéid líséirgigh. Substaint shaorga shintéiseach í an dé-eitiolaimíd sin, ach tá a lán díorthach nádúrtha de chuid an aigéid líséirgigh ar fáil san arbhar truaillithe fosta, agus iad in ann siabhráin a spreagadh cosúil leis an dé-eitiolaimíd féin.

 

aigéad nítreach (an t-aigéad nítreach, an aigéid nítrigh) – Ceann de na ceimiceáin is tábhachtaí dá bhfuil ann an t-aigéad nítreach. Is í an fhoirmle atá aige ná HNO₃, agus mar sin, is ocsaigéad é ina bhfuil an uimhir ocsaídiúcháin +5 ag an nítrigin. Aigéad thar a bheith láidir atá ann, ach thairis sin is scoth ocsaídeora é freisin agus é in ann imoibriú lena lán miotal lómhar atá díonach ar na haigéid, mar aigéid. Thig leis an aigéad nítreach an copar agus an t-airgead geal a chreimeadh agus a ocsaídiú, mar shampla. Má mheasctar aigéad hiodraclórach agus aigéad nítreach, gheofar aqua regia nó ”uisce an rí” agus é in ann an t-ór féin - ”rí na miotal” - a chreimeadh is a ocsaídiú.

 

Is oibreán láidir ceimiceach é an t-aigéad nítreach, agus mar sin bíonn priacail agus contúirtí ag baint leis. Is féidir leis an gcaolaigéad féin cneá a fhágáil ort gan trácht a dhéanamh ar an aigéad tiubhaithe.

 

Ní féidir an t-aigéad nítreach a thiúchan ach go 68 % trí dhriogadh, nó sin é an meascán aiseotrópach. Sin é an t-aigéad nítreach tiubhaithe a bhíos ar díol.

 

Níotráití (an níotráit, na níotráite; na níotráití, na níotráití) nó sailpítir (an sailpítear, an tsailpítir; na sailpítir, na sailpítear) a thugtar ar shalainn an aigéid nítrigh. Bíonn siad an-sothuaslagtha san uisce. Ocsaídeoirí láidire iad díreach cosúil leis an aigéad féin. Úsáidtear iad sna leasacháin agus sna pléascáin.

 

 

aimeiriciam (an t-aimeiriciam, an aimeiriciam) – Is é an t-aimeiriciam (Am) dúil cheimiceach uimhir a 95. Ceann de na hachtanóidigh é, agus mar sin is dúil radaighníomhach é nach bhfuil iseatóp cobhsaí ar bith aige. Is é an t-iseatóp is cobhsaí atá aige ná ²⁴³Am, agus é breis is seacht míle bliain ar leathré. Miotal geal insínte é an t-aimeiriciam glan ach má fhágtar i dteagmháil le hocsaigin an aeir é tiocfaidh smúit air go gasta. Is é +3 an uimhir ocsaídiúcháin is minice a bhíos ag an ameiriciam ina chuid comhdhúl ceimiceach. Is féidir a lán staideanna ocsaídiúcháin eile a aithint aige, ó +2 go +7, ach bíonn ocsaídeoirí láidire cosúil leis an bhfluairín de dhíth leis na staideanna is airde a bhaint amach.

 

Úsáidtear aimeiriciam i mbrathadóirí deataigh, is é sin i ngléasanna aláraim thine. Is dual don aimeiriciam (²⁴¹Am) alfa-cháithníní a astú, agus mar sin cruthaítear sruth cáithníní den chineál seo idir dhá leictreoid i seomra ianúcháin taobh istigh den ghléas aláraim. Má thagann cáithníní deataigh idir na leictreoidí coscfaidh siad sruth na n-alfa-cháithníní, rud a aithneos an gléas, toisc go bhfuil lucht leictreach ag na cáithníní.

 

aimhleisceas maighnéadach (an t-aimhleisceas maighnéadach, an aimhleiscis mhaighnéadaigh) – Is é an t-aimhleisceas maighnéadach an cháilíocht mhaighnéadach a chomhfhreagraíos don fhriotaíocht i gcúrsaí leictreachais. Is dual don tsruth leictreach an bealach is lú friotaíocht a roghnú, agus cosúil leis sin is dual do threolínte an réimse mhaighnéadaigh an bealach is lú aimhleisceas a roghnú.

 

Sainmhínítear an t-aimhleisceas maighnéadach mar fhórsa maighnéadghluaisneach agus é roinnte ar an bhflosc maighnéadach – is é sin, cóimheas an fhórsa mhaighnéadghluaisnigh agus an fhlosca mhaighnéadaigh. Is é aonad an aimhleiscis mhaighnéadaigh ná H^-1, is é sin hanraí inbhéartach (1/H). Is é an hanraí (H) aonad an ionduchtais.

 

aimhrialtacht éalárnach (an aimhrialtacht éalárnach, na haimhrialtachta éalárnaí) – Ceann den trí chomhordanáid – de na ”haimhrialtachtaí” – atá de dhíth le háit an réid neamhaí a shocrú ar a fhithis, más fithis éilipseach í. Ní mór gur fithis den chineál atá ann ar a dtugtar ”fithis Kepler”, is é sin fithis an réid neamhaí mar a shainmhínigh an réalteolaí Johannes Kepler é.

 

Uillinn í an aimhrialtacht éalárnach go bunúsach. Seo an dóigh a bhfaighimid í:

 

• Ar dtús caithfidh muid ais leathmhór na fithise a shocrú. Is í ais mhór na héilipse ná an trasghearradh is mó atá aici – líne a ritheas trí dhá fhócas na héilipse agus tríd an dá phointe is faide ón lárphointe. Is ionann an ais leathmhór agus leath na haise móire. (B'fhearr liomsa an leath-ais mhór a thabhairt uirthi, nó bheadh sé ní ba loighciúla, ach is fearr dom cloí leis an téarmaíocht oifigiúil.)
• Ansin tá ciorcal cúnta de dhíth orainn. Is ionann é agus an ciorcal arb ionann a thrasghearradh agus ais mhór na héilipse, agus arb ionann a gha agus ais leathmhór na héilipse. Ar ndóigh, tá an ciorcal seo ag teagmháil leis an éilips sa dá phointe is faide ón lárphointe.
• Ansin, tarraingeoidh muid líne díreach ón bpointe ar an bhfithis éilipseach atá i gceist againn. Caithfidh sé go bhfuil an líne seo agus an ais leathmhór ar uillinn nócha céim (dronuillinn) dá chéile.
• Agus ansin, leanfaidh muid orainn ag tarraingt na líne dírí sin ón bpointe ar an bhfithis éilipseach go dtí go dtrasnóidh sí an ciorcal cúnta.
• Tarraingeoidh muid líne dhíreach eile ón bpointe trasnaithe seo go dtí an lárphointe.
• Is í an aimhrialtacht éalárnach an uillinn idir an líne nua seo agus an ais leathmhór.

 

aimhrialtacht eoraipiam (an aimhrialtacht eoraipiam, na haimhrialtachta eoraipiam) – Is é an t-eoraipiam (Eu) dúil cheimiceach uimhir a 64, agus ceann de na lantanóidigh atá ann. Cosúil leis na lantanóidigh eile, is í an ghnáthuimhir ocsaídiúcháin a bhíos ag an eoraipiam ina chuid comhdhúl ceimiceach ná +3, ach thairis sin tá +2 coitianta go maith freisin. Tá tábhacht leis an dara huimhir ocsaídiúcháin seo sa gheolaíocht, nó is é is impleacht di go bhfuil an t-eoraipiam (Eu²⁺) in ann áit an chailciam (Ca²⁺) a ghlacadh i mianraí ar leith, sna plagacláis ach go háirithe. Ní tharlódh a leithéid do na lantanóidigh eile.

 

Deir na geolaithe go bhfuil aimhrialtacht dheimhneach eoraipiam ag an gcloch má tá breis eoraipiam inti, agus go bhfuil aimhrialtacht dhiúltach eoraipiam ag an gcloch má tá easpa eoraipiam inti. Is féidir leis na geolaithe conclúidí a bhaint as an aimhrialtacht eoraipiam i dtaobh an dóigh ar foirmíodh an chloch.

 

aimhrialtacht fhíor (an aimhrialtacht fhíor, na haimhrialtachta fíre) – Ceann den trí chomhordanáid – den trí ”aimhrialtacht” - atá de dhíth le háit an réid neamhaí ar a fhithis a shainiú, más fithis éilipseach í. Ní mór gur fithis den chineál atá ann ar a dtugtar ”fithis Kepler”, is é sin fithis an réid neamhaí mar a shainmhínigh an réalteolaí Johannes Kepler é. Uillinn í an aimhrialtacht fhíor. Má tharraingímid líne dhíreach ó áit an réid ar an bhfithis go fócas na héilipse, is í an aimhrialtacht fhíor an uillinn idir an líne seo agus an ais leathmhór.

 

aimíd (an aimíd, na haimíde; na haimídí, na n-aimídí) – Cuid de mhóilín a lán aigéad é an t-adamhghrúpa hiodrocsaile -OH. Má chuirtear an t-aimínghrúpa -NH₂ ina áit, gheofar díorthach ar a dtugtar aimíd. Sampla maith í aimíd an aigéid aicéitigh CH₃C(O)NH₂ (cuir an fhoirmle seo i gcomparáid leis an aigéad aicéiteach féin, CH₃C(O)OH) ach le fírinne bíonn aimídí an-choitianta: aimíd é an níolón, mar shampla, agus aimíd eile í dé-eitiolaimíd an aigéid líséirgigh, is é sin an druga úd LSD. Mar a thugas ainm na substainte sin le fios, tá eitiolghrúpaí (-CH₂CH₃) curtha in áit an dá adamh hidrigine san aimínghrúpa, ach is féidir aimíd a thabhairt ar an gcineál seo comhdhúil chomh maith.

 

ainhidríd (an ainhidríd, na hainhidríde; na hainhidrídí, na n-ainhidrídí): Comhdhúil cheimiceach a ghéillfeas comhdhúil áirithe eile nuair a imoibreos sí leis an uisce, is í ainhidríd na comhdhúile eile sin í. Mar shampla, is í an trí-ocsaíd shulfair SO₃ ainhidríd an aigéid shulfaraigh H₂SO₄.

 

ainhidrít (an ainhidrít, na hainhidríte) – An cineál sulfáit chailciam nach bhfuil móilíní uisce ar fáil i struchtúr a cuid criostal tugtar ainhidrít uirthi. Mianra nádúrtha í ar dual di uisce a ól chuici agus gipseam a dhéanamh.

 

ainian (an t-ainian, an ainiain; na hainiain, na n-ainian) - Ian a bhfuil lucht leictreach diúltach aige. Má sháitear leictreoidí i dtuaslagán uisce a bhfuil substaint ianach ann, beidh na hainiain ag tarraingt ar an leictreoid dheimhneach, ar a dtugtar anóid.

 

 

airgead nó airgead geal (an t-airgead [geal], an airgid [ghil]): Is éard atá san airgead, nó san airgead geal, ná ceann de na miotail trasdultacha, agus is iad na miotail atá in aon ghrúpa leis ná an copar agus an t-ór. Is é an giorrúchán a sheasas don airgead sna foirmlí ceimiceacha ná Ag, agus is é comhdhúil uimhir a 47 é i dtábla peiriadach na ndúl. Miotal geal insínte é an t-airgead, agus é níos fearr ná aon mhiotal eile ag iompar teasa agus leictreachais - deirtear gur seoltóir maith teasa agus leictreachais é. Baintear úsáid fhairsing as an airgead geal sa tseodóireacht, san fhiaclóireacht agus sa leictreonaic.

 

Creimfidh an t-aigéad nítreach airgead, agus is í an chomhdhúil a gheofar ar an dóigh sin ná an níotráit airgid. Baintear úsáid as an níotráit airgid sa díghalrú – is é sin, le baictéir a mharú. Mar shampla, is féidir tuaslagán uisce na níotráite airgid a chur i súile an linbh nuabheirthe, má chreidtear go bhfuil gónairith ar an máthair. (Galar gnéis é an gónairith ar féidir dó dochar tromchúiseach a dhéanamh do shúile an linbh.) Úsáidtear an níotráit airgid leis na hiain chlóiríde a aithint sna tuaslagáin uisce freisin. An chuid is mó de na clóirídí tá siad sothuaslagtha san uisce, ach is í an chlóiríd airgid an eisceacht mhór. Mar sin, nuair a chuirfear níotráit airgid i dtuaslagán clóiríde, rachaidh na hiain airgid agus na hiain chlóiríde le chéile ar an toirt, ionas go dtiocfaidh deascán bán sa choimeádán - an chlóiríd airgid nach bhfuil intuaslagtha san uisce.

 

airgeadmhéadracht (an airgeadmhéadracht, na hairgeadmhéadrachta): Cineál toirtmheascadh atá i gceist leis an airgeadmhéadracht – modh oibre a chuireas ar chumas na gceimiceoirí a aithint cé chomh saibhir agus atá an tuaslagán uisce sna hiain chlóiríde. Tá an chlóiríd airgid AgCl dothuaslagtha go hiomlán san uisce, agus mar sin, nuair a mheascfar níotráit airgid AgNO₃ trí eiseamal de thuaslagán clóiríde, rachaidh na hiain airgid agus na hiain chlóiríde le chéile ina ndríodar clóiríde airgid. Ansin is féidir linn tiúchan na clóiríde san eiseamal a oibriú amach.

 

áiritheoir drithlíochta: Is éard atá i gceist leis an áiritheoir drithlíochta ná gléas a aithníos an radaighníomhaíocht agus é bunaithe ar úsáid na drithlíochta – na lonrachta. In áiritheoir den chineál seo tá ábhar ar leith ann a dtiocfaidh drithliú nó loinnir ann nuair a bhuailfeas radaíocht é. Is é is cúis leis an loinnir ná go n-ardaítear leictreoin sna hadaimh go leibhéal níos airde fuinnimh nuair a ghlacas siad caithnín nó candam radaíochta – is é sin, go bhfloscfar an leictreon. Nuair a thitfeas an leictreon ar a ghnáthleibhéal san adamh, is é sin nuair a dhífhloscfar é, caithfidh sé uaidh (astóidh sé) candam solais a aithneofar mar dhrithliú.

 

áiritheoir Geiger nó áiritheoir Geiger-Müller – Is gléas é áiritheoir Geiger a aithníos an radaighníomhaíocht, is é sin, na caithníní a bhíos ag teacht as ábhar radaighníomhach. Tá áiritheoir Geiger bunaithe ar fheadán Geiger, feadán a bhfuil gás támh cosúil le hargón ann. Ní dual don argón leictreachas a iompar, ach nuair a bhuailfeas caithnín radaíochta adamh argóin, scaoilfear saor le leictreon, ionas go n-ianófar an t-adamh. Ó tá lucht leictreach ag an leictreon, iompraíonn sé leictreachas, agus mar sin aithnítear an radaíocht ar sheoltacht leictreach an gháis.

 

Tá áiritheoir Geiger ar ceann de na hionstraimí is mó a úsáidtear leis an radaighníomhaíocht a thomhas, ach níl sé ar an ngléas is fearr amuigh. Mar shampla, ní aithníonn sé cineálacha éagsúla na radaíochta ianaithí thar a chéile. Tá bunsmaoineamh an áiritheora sách simplí, áfach, agus is féidir áiritheoirí radaíochta den tsaghas seo a tháirgiú go saor ar scála tionsclaíoch.

 

Fuair an gléas a ainm ó Hans Geiger agus Walther Müller, fisiceoirí Gearmánacha a chéadcheap é thiar sa bhliain 1928.

 

 

airmheán (an t-airmheán, an airmheáin; na hairmheáin, na n-airmheán): I dteanga na staististice tugtar airmheán ar an luach atá níos lú ná leath na luachanna san eiseamal, agus níos airde ná an leath eile.
airsín (an t-airsín, an airsín; na hairsíní, na n-airsíní) – Is éard atá san airsín ná comhdhúil na harsanaice agus na hidrigine. Tá trí adamh hidrigine agus adamh arsanaice amháin sa mhóilín, agus mar sin is í an fhoirmle atá ag an gcomhdhúil seo ná AsH₃. Gás nimhe atá ann nach bhfuil cobhsaí ag teocht ard – is dual dó dianscaoileadh agus arsanaic agus hidrigin a dheanamh. Úsáidtear sa tionsclaíocht é le leathsheoltóirí a dhópáil le harsanaic – is é sin, le hiarsmaí arsanaice a mheascadh trí ghearmáiniam nó trí shileacan chun seoltacht an leathsheoltóra a mhionchoigeartú.

 

 

aischuradóir srutha dhírigh (an t-aischuradóir srutha dhírigh, an aischuradóra srutha dhírigh; na haischuradóirí srutha dhírigh, na n-aischuradóirí srutha dhírigh) – ciorcad leictreach a shocraíos bíoganna leictreacha ar uasmhéid nó íosmhéid áirithe voltais gan an difríocht voltais idir na buaiceanna a athrú.

 

 

aiseotrópacht (an aiseotrópacht, na haiseotrópachta) – Tugtar meascán aiseotrópach ar mheascán leachtanna nach féidir na comhchodanna ann a scaradh le chéile trí dhriogadh, ós rud é gurb ionann coibhneas na gcomhchodanna sa leacht agus sa ghal. Meascáin aiseotrópacha iad an t-aigead nítreach tiubhaithe (68 % aigead nítreach, 32 % uisce) agus an t-aigead sulfarach tiubhaithe (98 % aigead sulfarach, 2 % uisce). Má dhriogtar alcól (eatánól), sroichfidh sé aiseotrópacht nuair a bheas 96 % alcól agus 4 % uisce ann.

 

aisíditímidín (an t-aisíditímidín, an aisíditímidín) – Ba é an t-aisíditímidín (AZT) an chéad chógas a forbraíodh thiar sna hochtóidí leis an SEIF a leigheas. Tá sé in ann an chúl-trascrioptáis a chosc – einsím de chuid an víris easpa imdhíonachta daonna a stiúras trascríobh an ADN sa víreas. Go bunúsach ní ligeann an coscaire seo don VEID tuilleadh víreas den chineál chéanna a chlannú.

 

aispeist (an aispeist, na haispeiste) – Tugtar aispeist ar mhianraí áirithe sileacáite agus iad comhdhéanta as criostail shnáithíneacha. Bhíodh aispeist á húsáid go forleathan i dtógáil tithíochta mar dhíonadh ar thine, ar thormán, agus ar shruth leictreach, go dtí gur tháinig chun solais chomh dainséarach is atá sí do shláinte an duine. Ó na 195oidí ar aghaidh thosaigh na tíortha forbartha ag éirí as an aispéist, agus cuireadh diandlíthe i bhfeidhm ina haghaidh.

 

Is é carnadh na snáithíní sna scamhóga is cúis leis an bpriacal sláinte a ghabhas leis an aispeist. Aispeastóis (an aispeastóis, na haispeastóise) a thugtar ar an gcarnadh sin – cineál niúmaconóis í. Is féidir le snáithíní aispeiste na scamhóga a chur ó mhaith ar a lán bealaí, ailse na scamhóg go mór mór san áireamh.

 

alfa-cháithnín (an t-alfa-cháithnín, an alfa-cháithnín, na halfa-cháithníní, na n-alfa-cháithníní): Is éard atá i gceist leis an alfa-cháithnín ná cáithnín atá comhdhéanta as dhá phrótón agus dhá neodrón. Mar sin, is ionann an t-alfa-cháithnín agus núicléas an adaimh héiliam (is é sin, núicléis an iseatóip is coitianta, ar a dtugtar héiliam a ceathair, ⁴He). Féach alfa-radaíocht.

 

alfa-ghníomhach: An núiclíd a dtagann an t-alfa-mheath uirthi, ionas go n-astaíonn sí alfa-cháithnín, deir muid gur núiclíd alfa-ghníomhach í.

 

alfa-radaíocht (an alfa-radaíocht, na halfa-radaíochta) - Is éard is alfa-radaíocht ann ná an cineál is laige den radaighníomhacht. Tá an alfa-radaíocht comhdhéanta as alfa-cháithníní, agus is ionann an t-alfa-cháithnín, go bunúsach, agus núicléas héiliam den ghnáthchineál, is é sin, cnuas a bhfuil dhá phrótón agus dhá neodrón ann. Ní bhíonn an radaíocht seo ródhainséarach don duine, nó is leor páipéar le hí a stopadh. Mar sin féin, is féidir don alfa-radaíocht féin dochar a dhéanamh don orgánach, má tá foinse na halfa-radaíochta suite taobh istigh den cholainn.

 

Na halfa-cháithníní cosmacha, is é sin na cinn a thagas isteach ón spás, bíonn fuinneamh mór fúthu, agus mar sin, tá siad i bhfad níos dainséaraí ná na halfa-cháithníní a astaítear as na núicléis radaighníomhacha.

 

Is é an t-alfa-mheath is cúis leis an alfa-radaíocht. Meath radaighníomhach atá ann a thagas ar na dúile troma radaighníomhacha, ar nós an úráiniam. Sin é an tuige go mbíonn boilgeoga beaga héiliam taobh istigh de na mianraí úráiniam.

 

Bíonn fuinneamh an alfa-cháithnín chomh híseal, dáiríre, is go bhfuair na fisiceoirí deacair a thuiscint, ar dtús, go bhféadfadh a leithéid éalú ó aon núicléas, nó bíonn na núicléis á gcoinneáil le chéile ag fórsaí láidire núicléacha, fórsaí ar chóir dóibh cáithnín chomh trom, chomh lagfhuinniúil sin a stopadh scun scan. Tá an cáithnín thíos i bpoll domhain, mar a déarfá, agus na fórsaí adamhacha ina mballaí ina thimpeall. Seo an tuiscint atá ag an bhfisic chlasaiceach. Má ghlactar leis an alfa-cháithnín mar thonn radaíochta, mar chineál splaince, áfach, is féidir leis, de réir dóchúlachta áirithe, ”tollánú” a dhéanamh tríd na ballaí - éalú as an ”log póitéinsiúil”, mar a thugtar air. Seo an tuiscint atá ag an bhfisic chandamach ar an alfa-mheath, agus ba mhór an dul chun cinn don fhisic é gur éirigh leis na saineolaithe an t-alfa-mheath a mhíniú go sásúil.

 

allatrópacht (an allatrópacht, na hallatrópachta) – Is éard atá i gceist leis an allatrópacht ná go mbíonn dúile áirithe ceimiceacha ar fáil ina bhfoirmeacha difriúla ó thaobh struchtúr na móilíní de. Cé gurb ionann iad na hadaimh, is féidir leo bheith ceangailte go difriúil. Tugtar allatróip (an t-allatróp, an allatróip, na hallatróip, na n-allatróp) ar fhoirmeacha allatrópacha na dúile céanna.

 

Samplaí den allatrópacht iad:

 

• Allatróip an charbóin, is é sin, an diamant agus an ghraifít. (Allatróip shaorga iad na nanaifheadáin charbóin.)
• Allatróip na hocsaigine, is é sin, an ghnáthocsaigin agus an t-ózón. Dhá adamh atá i móilín na gnáthocsaigine, agus trí cinn i móilín an ózóin.
• Allatróip an fhosfair. Tá an dúrud acu ann, ach aithníonn an gnáthdhuine an fosfar geal agus an fosfar dearg, ach go háirithe.
• Allatróip an stáin. Tá a leithéid de rud ann agus galar an stáin nó plá an stáin. Is é is brí leis sin ná an dóigh a gclaochlóidh an stán ó mhiotal geal go púdar neamh-mhiotalach má théann fuacht i bhfeidhm air. Allatróip éagsúla iad an dá chineál stán seo, agus an púdar níos cobhsaí ná an miotal le teocht íseal.

 

An Altóir (An Altóir, na hAltóra) – Réaltbhuíon bheag í an Altóir agus í le feiceáil i leathsféar theas na spéire, dingthe idir Triantán an Deiscirt agus an Scairp. Níl d'ainm ar an réalta is gile sa réaltbhuíon seo ach Alpha Arae (Ara an t-ainm Laidine atá ar an Altóir). Réalta de chuid an phríomhsheichimh í Alpha Arae, ach is réalta sách geal í – B-réalta de réir an chórais speictrigh. Mar sin, is réalta bhánghorm í, agus í ag comhleá a cuid hidrigine go héiliam go tiubh téirimeach. Tá Alpha Arae suite faoi dhá chéad is seachtó solasbhliain dínn, a bheag nó a mhór, agus í naoi n-oiread níos troime ná an Ghrian.

 

alúmanam (an t-alúmanam, an alúmanaim) - Is é an t-alúmanam (Al) dúil cheimiceach uimhir a 13, agus é suite i dtríú príomhghrúpa an tábla pheiriadaigh faoi bhun an bhóróin agus os cionn an ghailliam. Is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná trí leictreon ar an tríú sceall, ochtréad iomlán ar an dara sceall, agus leictreondís amháin ar an sceall is cóngaraí don núicléas. Ina chuid comhdhúl, tugann an t-adamh alúmanaim uaidh an trí leictreon sin ar an sceall is faide amuigh, agus mar sin, is í an uimhir ocsaídiúcháin is dual don alúmanam ná +3.

 

Is é an t-alúmanam an miotal is coitianta i screamh an Domhain. Scéal eile, áfach, nach furasta é a aonrú as a chuid comhdhúl, agus níl sé le fáil mar mhiotal glan sa dúlra. Mar sin, níor éirigh leis na ceimiceoirí an miotal a tháirgeadh roimh an naoú haois déag (bhí an Danmhargach Hans Christian Ørsted ar an gcéad duine a bhí ábalta eiseamal alúmanaim a chur os comhair shúile an tsaoil mhóir), agus ar feadh i bhfad, bhí an t-alúmanam ní ba dhaoire ná an t-ór féin. Nuair a bhí an naoú haois déag ag druidim chun deiridh, áfach, rith leis an Meiriceánach Charles Martin Hall agus leis an bhFrancach Paul Héroult báicsít (ocsaíd alúmanaim) a thuaslagan i gcrióilít leáite agus an meascán seo a leictrealú.

 

Inniu, tá an t-alúmanam ar ceann de na miotail is mó a úsáidtear sa tionsclaíocht. Mar is eol do chách, tá sé an-éadrom. Nuair a rachas an t-alúmanam i dteagmháil le hocsaigin an aeir, imoibreoidh sé léi, i gcruth is go dtiocfaidh brat ocsaíde ar an alúmanam a bhainfeas an loinnir de. Murab ionann agus meirg an iarainn, áfach, ní thitfidh an brat seo den alúmanam, a mhalairt ar fad: fanfaidh sé timpeall an mhiotail mar sciath chosanta. Deir an téarmaíocht go n-éighníomhaíonn an brat an t-alúmanam.

 

Maidir le comhdhúile an alúmanaim, tá a lán acu ar fáil sa dúlra, mar mhianraí. Samplaí iad na hiathchlocha, ar sileacáití alúmanaim iad; an bheiril, ar cioglaisileacáit alúmanaim agus beirilliam í; an chrióilít, ar fluairíd alúmanaim agus sóidiam í; cineálacha áirithe gairnéid, ar nós almaindín, ar sileacáit alúmanaim agus iarainn é, nó pioróp, ar sileacáit alúmanaim agus maignéisiam é; agus mianraí éagsúla ocsaíde alúmanaim. Ocsaíd alúmanaim atá sa bháicsít, arb í foinse thionsclaíoch an alúmanaim í. Corandam a thugtar ar an ocsaíd alúmanaim is ionghlaine dá bhfuil ar fáil sa dúlra, agus é ar ceann de na mianraí is crua dá bhfuil ann.

 

Níl dath ar bith sa ghlanchorandam. Fágann iarsmaí na ndúl eile dath sa chorandam, áfach, agus úsáidtear corandam daite sa tseoideoireacht. Tugtar rúibín ar an gcorandam dearg, agus é truaillithe le cróimiam. Saifír a thugtar ar an gcorandam a bhfuil dath éigin eile ann (gorm nó buí, go tipiciúil), agus iad truaillithe le dúile eile (iarann agus tiotáiniam).

 

amagdailin (an amagdailin, na hamagdailine) – Comhdhúil orgánach í an amagdailin atá le fáil sna halmóinní searbha. Nítríl atá inti, is é sin tá adamhghrúpa ciainíde i móilín na hamagdailine, agus murab ionann is a lán nítrílí eile is féidir leis an amagdailin imoibriú le heinsímí áirithe in orgánach an duine ionas go scaoiltear an chiainíd saor. Dá dheasca sin is nimh dhainséarach í an amagdailin.

 

Sna laethanta a bhí, bhíodh an amagdailin á díol mar chógas in aghaidh ailse, ach is é tuairim na saineolaithe inniu ná go bhfuil sí i bhfad rónimhiúil le haghaidh a leithéide. Dealraíonn sé freisin nach gcuireann sí isteach ná amach ar an ailse pé scéal é. Mar sin tá cosc uirthi ina lán tíortha.

 

amaláis (an amaláis, na hamaláise) – Einsím (catalaíoch nádúrtha) í an amaláis a chuireas luas faoi hiodralú an stáirse go siúcra. Tá amaláis le fáil, abair, i seile an duine.

 

amaloipsin (an amaloipsin, na hamaloipsin) – Einsím í an amaloipsin atá le fáil i bpaincréas an duine agus é ag cuidiú le hiodralú an stáirse go siúcra. D'fhéadfá amaláis an phaincréis a thabhairt uirthi freisin.

 

amalós (an t-amalós, an amalóis) – Cineál stáirse é go bunúsach an t-amalós. Tá sé comhdhéanta de mhóilíní móra polaiméireacha a bhfuil déanamh an héilics orthu.

 

amatól (an t-amatól, an amatóil) – Meascán as trínítreatolúéin (TNT) agus níotráit amóiniam (NH₄NO₃) é an t-amatól, agus ar ndóigh is ábhar pléascach é. D'úsáidtí sa dá chogadh domhanda é i bpléascáin mhíleata, agus bhíodh sé coitianta sa mhianadóireacht ina dhiaidh sin féin.

 

amfaból (an t-amfaból, an amfabóil, na hamfabóil, na n-amfaból) – Grúpa iomlán mianraí iad na hamfabóil. Sileacáití de chineál ar leith iad agus dath dorcha iontu de ghnáth. Bíonn iain mhaignéisiam agus iarainn sna hamfabóil agus ní mór iain hiodrocsaíde (OH^-), clóiríde (Cl^-) nó fluairíde (F^-) a bheith ann chomh maith. Is iad na hiain bhreise seo a dhealaíos na hamfabóil ó na pirixéiní.

 

amfailít (an amfailít, na hamfailíte, na hamfailítí, na n-amfailítí) – Is ionann amfailít agus substaint amfaiteireach nó amfaprótónach, is é sin, substaint ar féidir léi gnó an aigéid agus gnó an bhuin a dhéanamh: thig léi prótón (ian hidrigine) a thabhairt uaithi mar is dual don aigéad, ach san am chéanna tá leictreondís aici le hian hidrigine a cheapadh mar a dhéanas an bun. Amfailítí iad an t-uisce agus na haimínaigéid, mar shampla.

 

amfataimín (an t-amfataimín, an amfataimín, na hamfataimíní, na n-amfataimíní) – I gciall chúng an téarma is éard atá san amfataimín ná alfa-meitilfeineitiolaimín, C₆H₅CH₂CH(CH₃)NH₂. Spreagthach láidir é – is é sin spreagann sé lárchóras na néaróg. Cuireann dáileoga beaga amfataimín le cumais chognaíochta an duine (cuimhne, céadfú), ach ón taobh eile de baineann priacail mhóra lena ró-úsáid (siabhráin, síocóis, strus ar an gcroí). An duine a bhíos ag tógáil amfataimín mar dhruga aineasa is dual dó andúil a chur ann; thairis sin is féidir leis tualangacht a fhorbairt, ionas nach dtéann an dáileog chéanna i bhfeidhm air mar a théadh roimhe sin.

 

amhaire (an t-amhaire, an amhaire, na hamhairí, na n-amhairí) – Is éard atá i gceist leis an amhaire ná callaire atá ceaptha le fuaimeanna ísealmhinicíochta a aithris.

 

amleathadh (an t-amleathadh, an amleata) – Deir teoiric na coibhneasachta (teoiric cháiliúil Einstein) go bhfuil imeacht an ama féin coibhneasach, is é sin, go bhfuil fad an ama ag brath ar na himthoscaí. Mar shampla, má fhanann leathchúpla amháin ar an Domhan agus leathchúpla eile ag taisteal an spáis, nuair a thiocfas an spásaire abhaile, beidh a dheartháir níos sine ná é féin, agus tréimhse níos faide ama imithe sa bhaile ná sa spásbhád (”paradacsa an chúpla”). Tugtar amleathadh ar an bhfeiniméan seo. Tá cineálacha éagsúla amleata ann, mar shampla:

 

• Amleathadh de bharr an treoluais choibhneasta. Cuirimis i gcás go bhfuil dhá chóras againn nach bhfuil imtharraingt ar bith ag dul i bhfeidhm orthu, agus iad ag gluaiseacht – gach ceann acu ag dul a bhealach féin gan luas ná treo a athrú. Ansin is dóigh leo siúd atá ag brath ar cheann den dá chóras go bhfuil an t-am ag imeacht níos maille sa dá chóras eile.
• Amleathadh de bharr na himtharraingthe. Bíonn an t-am ag imeacht níos maille in aice le rinn mhór throm neimhe ná i bhfad uaithi sa spás folamh.

 

amóinealú (an t-amóinealú, an amóinealaithe) – Imoibriú ceimiceach a bhfuil amóinia páirteach ann, agus a fhágfas an t-aimínghrúpa -NH₂ in áit an hiodrocsailghrúpa -OH.

 

amóinia (an amóinia, na hamóinia) – Is í an amóinia an ceann is tábhachtaí de hidrídí na nítrigine. Is í foirmle cheimiceach na hamóinia ná NH₃, agus mar sin tá trí adamh hidrigine agus adamh amháin nítrigine i ngach móilín amóinia. Tá an amóinia sothuaslagtha san uisce (an amóinia atá le ceannach i siopa an phoitigéara is tuaslagán uisce í), agus is bun scothláidir í. Nuair a imoibreos sí le huisce nó le haigéad, gheofar an t-ian amóiniam NH₄⁺, agus é á iompar mar a bheadh ian miotail ann.

 

Gás nimhe í an amóinia, agus í ag oibriú go dona ar na scamhóga. Cosúil leis na gáis ghreannacha eile (clóirín mar shampla) spreagann sí éidéime na scamhóg, is é sin fágann sí na scamhóga lán uisce a thachtfas an t-othar. Tá boladh bréan so-aitheanta as an amóinia a chuirfeadh mún lofa i gcuimhne duit. Le fírinne tá amóinia le fáil i mún lofa, agus is í is cúis leis an dochar a dhéanas mún na muc (mar shampla) sa dúlra.

 

Amhábhar tábhachtach í an amóinia sa tionsclaíocht cheimiceach. Is féidir gás amóinia a chur trí thine san aer, ach is dual don dóiteán seo dul as mura bhfuil catalaíoch ar fáil, nó níl an lasair amóinia sách te leis an imoibriú a choinneáil ag imeacht. Is iad an nítrigin agus an t-uisce gnáth-thorthaí an dóiteáin seo. Is féidir amóinia a ocsaídiú go haigéad níotrach fosta, ach arís tá catalaíoch ar leith de dhíth.

 

amóiniam (an t-amóiniam, an amóiniam) – Is é an t-amóiniam an t-ian deimhneach is comhchuingeach don amóinia. Is í NH₄⁺ an fhoirmle. Bíonn an t-ian seo ag dul le hiain dhiúltacha le comhdhúile ianacha a dhéanamh agus iad cosúil le salainn na miotal alcaileach: de ghnáth bíonn siad sothuaslagtha san uisce. Sa chiall leathan tugtar amóiniam ar iain ina bhfuil adamhghrúpaí orgánacha curtha in áit na n-adamh hidrigine sa ghnáthamóiniam.

 

amscála geolaíoch (an t-amscála geolaíoch, an amscála geolaíoch) – Amscála a thaispeánas na tréimhsí ama mar a fhreagraíos siad do shraitheanna éagsúla geolaíochta. Is iad na leibhéil éagsúla ama a aithníos an scála seo ná:

 

• na haeóin: an t-aeón Haidéasach (4600-4030 milliún bliain ó shin), an t-aeón Aircéach (4030-2420 milliún bliain ó shin), an t-aeón Prótarasóch (2420-541 mhilliún bliain ó shin) agus an t-aeón Fanarasóch (ó dheireadh an aeóin Phrotarasóch go dtí an lá inniu). Is gnách na haeóin réamh-Fhanarasócha a cheangal in aon ollaeón Réamh-Chaimbriach amháin.
• na réanna: an ré Phailéasóch (541-252 mhilliún bliain ó shin), an ré Mhéiseasóch (252-66 mhilliún bliain ó shin) agus an ré Chaenasóch (i ndiaidh na ré Méiseasóiche go dtí an lá inniu). Aithnítear réanna éagsúla sna haeóin réamh-Phanarasócha freisin.
• na tréimhsí sa chiall chúng: an tréimhse Chaimbriach (tús na ré Pailéasóiche: 541-485 mhilliún bliain ó shin), an tréimhse Ordaivíseach (485-444 mhilliún bliain ó shin), an tréimhse Shiolúrach (444-419 milliún bliain ó shin), an tréimhse Dheavónach (419-359 milliún bliain ó shin), an tréimhse Charbónmhar (359-299 milliún bliain ó shin), an tréimhse Pheirmeach (299-252 mhilliún bliain ó shin), an tréimhse Thriasach (252-200 bliain ó shin), an tréimhse Iúrasach (200-145 mhilliún bliain ó shin), an tréimhse Chailceach (145-66 mhilliún bliain ó shin), an tréimhse Phailéigineach (66-23 mhilliún bliain ó shin), an tréimhse Nuaigineach (23-2.58 milliún bliain ó shin), agus an tréimhse Cheathartha (i ndiaidh na tréimhse Nuaiginí). Go dtí le déanaí, dhearctaí ar an bPailéigineach agus ar an Nuaigineach mar a bheadh aon tréimhse amháin ann, mar atá, an tréimhse Threasach.
• na sealaid. Is fiú ainmneacha na sealad ó thús na tréimhse Pailéiginí ar aghaidh a fhoghlaim: an [...]

 

 

anóid (an anóid, na hanóide; na hanóidí, na n-anóidí) - Is éard is anóid ann ná leictreoid atá faoi lucht leictreach deimhneach, ionas go bhfuil na hiain dhiúltacha (na hainiain) á n-aomadh (á dtarraingt) aici.

 

 

aonad réalteolaíoch (an t-aonad réalteolaíoch, an aonaid réalteolaíoch; na haonaid réalteolaíocha, na n-aonad réalteolaíoch) - Is é an t-aonad réalteolaíoch ná meánfhad an Domhain ón nGrian, nó timpeall ar céad go leith milliún ciliméadar (níos cruinne, céad daichead naoi milliún agus cúig chéad nócha ocht míle ciliméadar, nó 149,598,000 km).

 

 

aonocsaíd sulfair (an aonocsaíd sulfair, na haonocsaíde sulfair) - Ocsaíd éagobhsaí de chuid an tsulfair í an aonocsaíd sulfair SO nach mbíonn ar fáil ar an Domhan ach uaireanta, mar thoradh idirmheánach in imoibriúcháin cheimiceacha. Is dual dó démhéiriú go dé-ocsaíd déshulfair S2O2. Bhí na saineolaithe in ann a aithint, áfach, go mbíonn aonocsaíd sulfair ar fáil sa spás, go háirithe in atmaisféar Io. Ceann de ghealacha móra Iúpatair í Io.

 

apaigí (an t-apaigí, an apaigí) - Is é an t-apaigí an cianphointe ón Domhan. An tsatailít atá ag dul timpeall an Domhain - cibé cé acu an Ghealach nó satailít shaorga dhaondéanta atá i gceist - tá déanamh na héilipse ar a fithis, agus an Domhan suite i gceann de dhá fhócas na héilipse. Nuair atá an tsatailít ag an gceann is faide ón Domhan den éilipse sin, deirtear go bhfuil sí sa chianphointe, nó san apaigí.

 

apaihéilean (an t-apaihéilean, an apaihéilin) nó aiféilean (an t-aiféilean, an aiféilin) - Is é an t-apaihéilean nó an t-aiféilean (úsáidtear an dá leagan sa Ghaeilge) an cianphointe ón nGrian. An pláinéad, an t-astaróideach, an cóiméad nó an taiscéalaí saorga daondéanta atá ag dul timpeall na Gréine, tá déanamh na héilipse ar a fhithis, agus an Ghrian suite i gceann de dhá fhócas na héilipse.Nuair atá an tsatailít ag an gceann is faide ón nGrian den éilipse sin, deirtear go bhfuil sí sa chianphointe, san apaihéilean, nó san aiféilean.

 

apaitít (an apaitít, na hapaitíte) - Mianra fosfáite cailciam í an apaitít. Is í an fhoirmle a bhíonn ag an apaitít ná Ca₁₀(PO₄)₆X₂, agus ainiain éagsúla ag déanamh ról an X: OH^- (hiodrocsaíd), Br^- (bróimíd), F^- (fluairíd) nó Cl^- (clóiríd). Is í an apaitít céim a cúig ar scála cruais Mohs.

 

apalár (an t-apalár, an apaláir) nó apaipsis (an apaipsis, na hapaipsise) nó cianphointe (an cianphointe, an chianphointe) - Is é an t-apalár nó an apaipsis an cianphointe ar fhithis éilipseach, is é sin, an pointe is faide atá suite ón bpríomhach (an rinn neimhe a bhfuil an tsatailít ag dul ina timpeall). Tá dhá fhócas ag an éilipse, agus lár imtharraingte an chórais suite i gceann den dá fhócas. Nuair atá an tsatailít sa phointe is faide ón ”meáchanlár” sin, deirtear go bhfuil sí san apalár nó san apaipsis, nó sa chianphointe.

 

aqua regia - Frása Laidine é ”aqua regia” a chiallaíonn ”uisce ríoga”. Is éard atá ann ná meascán as aigéad nítreach agus aigéad hidreaclórach. Ní chreimeann ceachtar den dá aigéad ann féin an t-ór (”rí na miotal”), ach má mheasctar trí chéile iad, beidh siad in ann an t-ór a ocsaídiú go hiain teitreaclóróráite (III), AuCl₄^-.

 

argantaiciainíd (an argantaiciainíd, na hargantaiciainíde) - Tugtar argantaiciainídí ar shubstaintí ina bhfuil an t-ainian úd Ag(CN)₂^- nó déchianargantáit (I) ceangailte de chaitian miotail éigin - argantaiciainíd sóidiam NaAg(CN)₂ nó argantaiciainíd photaisiam KAg(CN)₂ ach go háirithe. Úsáidtear argantaiciainídí sa phlátáil airgid, is é sin, le brat airgid ghil a chur ar réadanna éagsúla – ionstraimí ceoil, cuir i gcás.

 

argón (an t-argón, an argóin) - Is é an t-argón dúil cheimiceach uimhir a hocht déag, agus is é Ar an tsiombail cheimiceach a sheasas dó. Tá sé ar an triathghás is flúirsí in atmaisféar an Domhain. Ós triathghás é, tá ochtréad iomlán - ocht leictreon - ar an leictreonsceall is faide amuigh aige, agus mar sin, níl sé araiciseach chun imoibriú le dúile eile. Is féidir comhdhúile argóin agus fluairín a tháirgeadh, ach ní bhíonn na comhdhúile sin cobhsaí ach amháin le teocht an-íseal.

 

Úsáidtear argón nuair a bhíos gás támh de dhíth. An cineál substaintí a bhíos ró-araiciseach chun imoibriú le hocsaigin an aeir, is féidir iad a chur ar stóras in atmaisféar argóin. Thairis sin, is féidir argón a úsáid sna feadáin ghás-díluchtúcháin agus sa ghléasra léasair le solas a dhéanamh a bhfuil dath ar leith ann - gorm nó uaine, go bunúsach.

 

astaitín (an t-astaitín, an astaitín) – Is é an t-astaitín dúil cheimiceach uimhir a 85, agus is é At an tsiombail a sheasas don dúil seo sna foirmlí ceimiceacha. Níl ach iseatóip radaighníomhacha ag an astaitín, agus iad féin chomh héagobhsaí is nach féidir mórán taighde a dhéanamh ar an dúil seo. Is é an t-iseatóp is cobhsaí ná ₂₁₀At, agus é féin gan ach ocht n-uaire an chloig ar leathré. Ní féidir eiseamal astaitín a dhéanamh a bheadh infheicthe gan dul i dtuilleamaí micreascóip, nó bheadh a leithéid galaithe ar an toirt ag teas a radaighníomhaíochta féin. Tá an t-astaitín suite i ngrúpa na halaiginí taobh thíos den iaidín, agus mar sin, is féidir glacadh leis go bhfuil sé cosúil leis an iaidín ó thaobh na ceimice de.

 

astaróideach (an t-astaróideach, an astaróidigh; na hastaróidigh, na n-astaróideach) – is ionann é an t-astaróideach agus an mionphláinéad, is é sin, rinn neimhe atá ag dul timpeall na Gréine agus í níos lú ná na fíorphláinéid. Sa ghnáthchaint is gnách glacadh leis gur astaróidigh iad na mionphláinéid taobh istigh d'fhithis Iúpatair, go háirithe iad siúd atá suite i gcrios na n-astaróideach idir Mars agus Iúpatar. Thairis sin, tá dhá ghrúpa astaróideach ag tionlacan Iúpatair féin – na Gréagaigh agus na Traígh; grúpa eile fós iad na hastaróidigh neas-Domhain.

 

astraláib (an astraláib, na hastraláibe; na hastraláibí, na n-astraláibí) – Is éard atá i gceist leis an astraláib ná cineál claonmhéadar a úsáidtear le háit na reann neimhe ar an spéir a aithint agus a chur i gcomparáid le chéile. Ionstraim sheanársa í an astraláib a bhí in úsáid ag na sean-Ghréigigh féin; ba nós leis na Muslamaigh astraláibí maisithe cuidsúlacha a dhéanamh i ré órga an Ioslaim. Bhíodh a ndéanamh féin ar an astraláib ag na mairnéalaigh, agus forbairt uirthi is ea an seachtamhán.

 

Balla Mór (an Balla Mór, an Bhalla Mhóir) - Sa réalteolaíocht, tugtar ”An Balla Mór” ar struchtúir áirithe mhórscála a aithnítear ar an ollchruinne, mar atá:

 

• Balla Mór an Tuaiscirt. Is é seo an rud is réidhe a bhíos i gceist ag na réalteolaithe agus iad ag trácht ar ”an mBalla Mór”. Sreang nó ”filiméad” de réaltraí atá ann agus í leathmhíle milliún solasbhliain ar fad, nó níos faide fós. Cuireadh an chéad sonrú sa Bhalla Mhór seo thiar sa bhliain 1989.

 

• Balla Mór Sloan. hAithníodh an filiméad seo an chéad uair sa bhliain 2003, agus fuair sé a ainm ón scéim suirbhéireachta spéire ar a dtugtar Suirbhé Digiteach Spéire Sloan, ó ba iad torthaí na scéime sin a chuidigh leis na saineolaithe fionnachtain an Bhalla seo a dhéanamh. Fuair an suirbhé maoiniú ó Fhondúireacht Alfred P. Sloan, agus as an bhfundúireacht sin a hainmníodh an tionscadal. (Innealtóir agus fear gnó a bhí in Alfred P. Sloan a bhí i gceannas ar General Motors ar feadh i bhfad, agus bhunaigh sé an Fhondúireacht sa bhliain 1934 le taighde agus teicneolaíocht a mhaoiniú.) Tá Balla Mór Sloan i bhfad níos faide fós ná Balla Mór an Tuaiscirt.
   

 

 

bórón (an bórón, an bhóróin): Is é an bórón an dúil atá sa tábla pheiriadach os cionn an alúmanaim, dúil uimhir a cúig. B an tsiombail a sheasann don bhórón sna foirmlí ceimiceacha. Níl an bórón ar fáil sa dúlra ach i mianraí, agus le fírinne tá sé deacair go leor bórón a aonrú mar dhúil. Dealraíonn sé nár éirigh le haon duine bórón réasúnta glan a tháirgeadh ach san fhichiú haois, ach mar sin féin, ba léir do na saineolaithe i bhfad roimhe sin gur dúil ar leith a bhí ann.

 

Tá an glanbhórón an-chrua, agus is é a leáphointe ná 2080 (dhá mhíle agus ceithre scór) céim Celsius. Tá ceithre allatróp difriúla ag an mbórón, is é sin, ceithre struchtúr difriúla criostalacha, cosúil leis an dóigh a bhfuil dhá allatróp (diamant agus graifít) ag an gcarbón. Is é an béite-bhórón an t-allatróp is cobhsaí le teocht an tseomra agus faoin ngnáthbhrú. Níl mórán difríochta idir na hallatróip éagsúla ó thaobh an dlúis de, nó tá siad go léir timpeall ar dhá ghrám go leith in aghaidh an cheintiméadair chiúbaigh. Criostail chrua dhubha a bhíos ann.

 

Tá dhá leictreon ar an sceall is cóngaraí don núicléas, agus trí leictreon ar an dara sceall. Mar sin, ní féidir leis an mbórón ochtréad iomlán a fháil ar an dara sceall ina chuid comhdhúl. Is í an ghnáth-uimhir ocsaídiúcháin ná +3, agus an t-adamh bóróin ceangailte de na hadaimh eile le naisc chomhfhiúsacha.

 

Is é an t-aigéad bórach (aigéad bórach, aigéid bhóraigh) an chomhdhúil is tábhachtaí dá bhfuil ag an mbórón. Is í an fhoirmle cheimiceach atá aige ná H₃BO₃, agus is aigéad lag é. Solad bán atá ann, agus é intuaslagtha san uisce. Baintear úsáid as mar fhrithsheipteán (is é sin, leis na baictéir a mharú), mar fheithidicíd (feithidnimh), mar leasaitheach seithe agus i ndéantús snáithínghloine. Is amhábhar tábhachtach é an t-aigéad bórach sa tionsclaíocht cheimiceach freisin.

 

Is é an bórás an mianra bóráin is aithnidiúla. Is éard atá ann ná teitreabhóráit an tsóidiam Na₂B₄O₇, agus ceithre mhóilín uisce sa chriostal in aghaidh an aonaid fhoirmle. Baintear éagsúlacht úsáide as an mbórás (sa mhiotalóireacht, sa chosmaid, sa ghloiniú, sa ghlónrú, sa chruanadóireacht agus araile), agus is foinse thábhachtach bóróin é.

 

Is iad na bóráin, nó na hidrídí bóróin, na comhdhúile is suimiúla dá bhfuil ag an mbórón. Mar a deir an dara hainm - na hidridí bóróin - is éard atá iontu ná comhdhúile hidrigine agus bóróin. Comhdhúile leictreonuireasacha iad, is é sin, ní bhíonn a ndóthain leictreon acu leis na móilíní a choinneáil le chéile, de réir na tuisceana traidisiúnta a bhí ag na saineolaithe ar an nasc ceimiceach. Mar sin, bhí teoiricí agus tuiscintí nua de dhíth leis na naisc idir an bórón agus an hidrigin sna comhdhúile seo a mhíniú. I nasc comhfhiúsach den ghnáthchineál, tá leictreondís amháin ann agus í roinnte idir dhá adamh, ach sna bóráin, bíonn dhá leictreon roinnte idir trí adamh, go minic. Díol mór suime agus ábhar tábhachtach taighde iad na bóráin ag na ceimiceoirí i gcónaí.

 

breacsholas (an breacsholas, an bhreacsholais): Is é an breacsholas an coincheap réalteolaíoch a fhreagraíos don chlapsholas sa ghnáthchaint. Mar is eol do chách, ní thagann an dorchadas dubh go díreach i ndiaidh don ghrian dul faoi, ós rud é go mbíonn móilíní gáis an atmaisféir ag scaipeadh sholas na gréine.

 

Aithníonn na réalteolaithe cineálacha éagsúla breacsholais idir an lá geal agus an oíche dhubh dhorcha, mar atá:

• an breacsholas oifigiúil. Le linn an bhreacsholais oifigiúil, tá lárphointe na Gréine níos lú ná sé chéim stua taobh thíos den léaslíne.
• an muir-bhreacsholas, nó breacsholas an mhairnéalaigh. Le linn an mhuir-bhreacsholais, tá lárphointe na Gréine 6-12 chéim stua taobh thíos den léaslíne. Nuair atá an cineál seo breacsholais ann, tá na réaltaí is gile le feiceáil, ach san am chéanna thig leis an mairnéalach amuigh ar an teisclinn mhór an léaslíne a fheiceáil i gcónaí, agus mar sin is féidir leis seiseamhán a úsáid le suíomh na loinge a aithint.
• an bhreacsholas réalteolaíoch. Le linn an bhreacsholais réalteolaíoch, tá lárphointe na Gréine 12-18 gcéim stua taobh thíos den léaslíne. Tá an chuid is mó de na réaltaí le feiceáil, ach san am chéanna tá solas scaipthe na Gréine ag cur isteach ar na breathnuithe réalteolaíocha is mionchruinne.

 

Nuair atá lárphointe na Gréine suite 18 gcéim stua taobh thíos den léaslíne, tá sé chomh dorcha agus is féidir, a bheag nó a mhór, agus an breacsholas féin imithe. Ar ndóigh scéim shimplithe í an scéim thuas, nó go praiticiúil bíonn imeacht an tsolais agus teacht an dorchadais ag brath go mór mór ar an aimsir agus ar imthoscaí eile na huaire.

 

bróimín (an bróimín, an bhróimín) – Is é an bróimín dúil cheimiceach uimhir a 35, agus is é Br an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí ceimiceacha. Ceann de na halaiginí atá ann agus mar sin tá gaol aige leis an bhfluairín, leis an gclóirín agus leis an iaidín. Tá sé ina leacht ruadhearg le teocht an tseomra agus faoi bhrú an atmaisféir, ach san am chéanna is dual dó galú go héasca. Mar sin bíonn boladh láidir as an mbróimín, agus a ainm féin bunaithe ar fhocal Gréigise a chiallaíos ”drochbholadh”. Cosúil leis an gclóirín tá an bróimín féin iontach fonnmhar chun imoibriúcháin, agus mar sin greannaíonn gal an bhróimín na scamhóga go dona.

 

Ó thaobh na ceimice de tá an bróimín cosúil leis na halaiginí eile, is é sin, is é -1 an uimhir ocsaídiúcháin is coitianta – ocsaídíonn an bróimín na dúile eile le haon leictreon amháin a fháil ar iasacht uathu agus ochtréad iomlán a bhaint amach ar an leictreonsceall is faide amuigh. Tá an bróimíd hidrigine cosúil leis an gclóiríd hidrigine, is é sin gás atá inti agus é sothuaslagtha san uisce. Ar ndóigh is aigéad láidir é tuaslagán uisce na bróimíde hidrigine, cosúil leis an aigéad hidreaclórach. Bróimídí a thugtar ar shalainn an aigéid seo, agus iad sothuaslagtha san uisce amach ó chúpla eisceacht, ar nós na bróimíde airgid AgBr (díreach cosúil leis an gclóiríd airgid).

 

Brúnghluaisne (an Bhrúnghluaisne, na Brúnghluaisne) – Brúnghluaisne a thugtar ar an dóigh a n-athraíonn cáithníní beaga treo a ngluaiseachta agus iad á staidéar faoi mhicreascóp. Ba é an luibheolaí Albanach Robert Brown (Roibeard de Brún, más fearr leat an leagan sin) ba thúisce a d'aithin an ghluaisne seo thiar sa bhliain 1827 agus ba iad na gráinní pailine a bhí á mbreathnú aige. Go bunúsach is éard a chonaic sé go raibh na gráinní ag déanamh a mbealaigh tríd an uisce ach nach raibh sé féin in ann cúiseanna ná dlíthe na gluaiseachta sin a shainmhíniú. Mar a thuigtear inniu is iad na móilíní indibhidiúla uisce a bhíos ag bualadh faoin ngráinne pailne, agus is éard a chonaic an Brúnach ná na cora a chuireas na himbhuailte seo i mbealach an ghráinne. Cruthaíonn an Bhrúnghluaisne go bhfuil an damhna comhdhéanta as cáithníní neamhleanúnacha (adaimh nó móilíní), is é sin nach contanam é a d'fhéadfá a roinnt chomh mion agus is mian leat.

 

Búdachas (an Búdachas, an Bhúdachais) - Is córas creidimh (reiligiún) nó traidisiún spioradálta é an Búdachas a d'fhorbair sa Chian-Oirthear i ndiaidh bhás Siddhartha Gautama, bunaitheoir an reiligiúin, a mhair timpeall na bliana 500 roimh bhreith Chríost. Is é is brí leis an bhfocal Búda ná duine dúisithe, duine múscailte - is é sin, duine a fuair tuiscint cheart ar an saol - agus is é an rud a chreideas lucht leanúna an Bhúdachais gurbh é Siddhartha Gautama an chéad Bhúda, an chéad duine ar éirigh leis staid seo na hardtuisceana a bhaint amach.

 

Is gnách príomh-choincheapanna an Bhúdachais a ainmniú as Sanscrait nó as Pailis, nó is iad an tSanscrait agus an Phailis príomhtheangacha an traidisiúin, agus gaol réasúnta dlúth acu le chéile freisin. Eochairfhocal é karma, a chiallaíos ”gníomh, obair” sa tSanscrait. Creideann na Búdaithe go bhfuil tionchar ag gníomhartha suáilceacha agus duáilceacha an duine ar a chinniúint, ar a karma, agus go gcaithfidh sé deachú a chuid duáilcí agus drochghníomhartha a íoc ar an saol seo nó ar an gcéad saol eile i ndiaidh dó bás a fháil agus athbhreith a dhéanamh. (Cuid de traidisiún an Bhúdachais é an creideamh san athbhreith agus in ath-ionchollú an anama.) Cineál tomhsaire é an karma a thaispeánas, cá mhéad gníomhartha duáilceacha nó suáilceacha atá déanta ag an duine agus cén éiric a chaithfeas sé a íoc as na gníomhartha suáilceacha.

 

caitian (an caitian, an chaitiain; na caitiain, na gcaitian): Ian a bhfuil lucht leictreach deimhneach aige. Má sháitear leictreoidí i dtuaslagán uisce a bhfuil substaint ianach ann, beidh na caitiain ag tarraingt ar an leictreoid dhiúltach, ar a dtugtar catóid.

 

ceirneoir (an ceirneoir, an cheirneora; na ceirneoirí, na gceirneoirí): Is é an ceirneoir an duine – an láithreoir dioscó nó an craoltóir – a roghnaíos na popamhráin atá le seinm agus a dhéanas tráchtaireacht éigin idir dhá amhrán. ”Mútálaí ceirníní” a moladh mar théarma ar cheirneoir freisin, go greannmhar b'fhéidir. Inniu, ar ndóigh, ní bhíonn na ceirneoirí ag mútáil le ceirníní a thuilleadh, ó tháinig na dlúthdhioscaí agus na fuaimchomhaid ina n-áit.

 

ceirnín (an ceirnín, an cheirnín; na ceirníní, na gceirníní) - Is éard atá sa cheirnín ná meán stórála fuaime i gcruth an diosca a bhfuil eitre bhíseach ann. Is í an eitre seo iompróir na fuaime, agus teastaíonn seinnteoir ceirníní leis an bhfuaim a chloisteáil. Cuirfear an ceirnín ar chaschlár an tseinnteora, agus socrófar luas an chaschláir de réir an cheirnín (78, 45, nó 33 1/3 imrothlú sa nóiméad - is iad na ceirníní is sine is luaithe a chastar). Ansin, ísleofar an fhuaimlámh ar an gceirnín, ionas go bhfaighidh an tsnáthaid (an stíleas) ag ceann na fuaimláimhe greim ar an eitre. Ansin, beidh an tsnáthaid ag crith de réir na gcor san eitre. An gléas i gceann na fuaimláimhe a bhfuil an stíleas feistithe de, is é sin, an glacaire, - tiontóidh sé creathanna na snáthaide go comharthaí leictreacha. Is é an t-aimplitheoir a dhéanfas fuaim cheart de na comharthaí seo ansin.

 

Méan analógach é an ceirnín. Is é sin, tá atáirgeadh na fuaime ón gceirnín bunaithe ar ghluaiseacht leanúnach na snáthaide ar an eitre. Ón taobh eile de, is meán digiteach é an dlúthdhiosca. Is ionann sin is a rá go bhfuil an fhuaim ar an dlúthdhiosca mionghearrtha ina bíoga beaga neamhleanúnacha.

 

Bhí an-tábhacht leis an gceirnín mar mheán fuaime roimh na nóchaidí, ach d'imigh sin agus tháinig seo: tá na dlúthdhioscaí i bhfad níos coitianta ná na ceirníní inniu, cé nach bhfuil an ceirnín imithe go fóill.

 

As vinil is mó a fháisctear na ceirníní inniu, agus is minic a thugtar ”vinil” ar na ceirníní féin. Giorrúchán é d'fhíorainm an chineál seo plaistigh, is é sin, an chlóiríd pholaivinile, PVC.

 

clóiríd (an chlóiríd, na clóiríde, na clóirídí, na gclóirídí) - Tugtar clóirídí ar na comhdhúile ina bhfuil clóirín nasctha de dhúil nach bhfuil chomh leictridhiúltach leis an gclóirín - is ionann sin agus na dúile go léir ach amháin an ocsaigin agus an fluairín, ó tá an bheirt sin níos leictridhiúltaí ná an clóirín. Thar aon rud eile is clóirídí iad comhdhúile an chlóirín agus na miotal, nó tá siad comhdhéanta as iain dheimhneacha na miotal agus na hiain dhiúltacha chlóiríde. Is éard atá san ian clóiríde ná adamh clóirín a fuair leictreon amháin ar iasacht, ionas go bhfuil lucht leictreach diúltach aige, agus ochtréad iomlán ar an leictreonsceall is faide amuigh aige. Cosúil leis na halaiginí go léir tá seacht leictreon ar an leictreonsceall sin ag an gclóirín, agus an t-ochtú ceann ag teastáil go géar leis an ochtréad a bhaint amach.

 

clóiríd sóidiam (an chlóiríd sóidiam, na clóiríde sóidiam) - Is ionann an chlóiríd sóidiam agus an gnáthshalann a chuirtear leis an mbia. Ó thaobh na ceimice de, is éard atá ann ná comhdhúil dhénártha an tsóidiam agus an chlóirín. NaCl an fhoirmle cheimiceach. Tá sé comhdhéanta as iain sóidiam agus as iain chlóiríde, agus iad á gcoinneáil le chéile ag an nasc ianach. Is é sin, tá lucht leictreach deimhneach ag gach ian sóidiam, agus lucht leictreach diúltach ag gach ian clóiríde. Aomann an dá lucht leictreach sin a chéile, agus is é an t-aomachán a choinníos criostal na clóiríde sóidiam le chéile.

 

Bíonn na comhdhúile an-difriúil leis na dúile as a bhfuil siad comhdhéanta, agus ní eisceacht í an chlóiríd sóidiam. Is miotal alcaileach é an sóidiam agus é iontach araiciseach chun imoibriú leis na substaintí eile: mar shampla, má chuirtear i gcoimeádán uisce é, beidh lasair mhór ann agus an sóidiam ag imoibriú leis an uisce.

 

Ón taobh eile de, is halaigin í an clóirín, agus é an-imoibríoch freisin. Le teocht an tseomra is gás uaine nó buí é, agus é ag greannú na scamhóg.

 

An chomhdhúil a dhéanfas siad in éineacht, áfach, is solad criostalach é nach bhfuil dath an mhiotail ná dath buí an gháis ann, agus ní dual dó imoibriú leis na substaintí eile: nuair a chuaigh an dá dhúil le chéile fuair an fonn imoibriúcháin a shásamh. Is féidir leat an salann a thuaslagadh san uisce, ach ní imoibreoidh sé leis an uisce: má bhlaiseann tú an t-uisce sin aithneoidh tú go bhfuil an salann ann i gcónaí cé nach bhfuil sé le feiceáil; agus má ghalaíonn tú an t-uisce fágfar an salann ina dhiaidh sa choimeádán.

 

Tá dúile na bpríomhghrúpaí, ar nós an chlóirín agus an tsóidiam, ag iarraidh ochtréad iomlán a bhaint amach. Is é is ochtréad ann ná ocht leictreon a bheith ar an leictreonsceall is faide amuigh san adamh. Tá leictreon amháin ag an sóidiam ar an leictreonsceall is faide amuigh, agus ochtréad ar an dara leictreonsceall is faide amuigh. Ón taobh eile de, tá seacht leictreon ag an gclóirín ar an leictreonsceall is faide amuigh. Má thugann an t-adamh sóidiam an leictreon sin ar iasacht don adamh clóirín, beidh ochtréad ag an mbeirt acu - margadh iontach é, agus ní bhíonn sé éasca an chomhdhúil a bhriseadh agus na dúile a aonrú arís.

 

clóirín (an clóirín, an chlóirín): Is é an clóirín dúil cheimiceach uimhir a 17, agus é ar an dara halaigin is éadroime. Le teocht an tseomra is gás buí nó uaine é, agus é dainséarach don duine, nó oibríonn sé ar na scamhóga ionas go líonfaidh siad le huisce, agus sa deireadh tachtfaidh an t-uisce seo an duine a bhí faoi lé an chlóirín (tugtar éidéime na scamhóg ar an riocht seo). Má mheasctar oiread is aon chodán faoin gcéad (1 %) den chlóirín tríd an aer, nó níos lú fós, ní bheidh an duine i bhfad beo á análú, agus an clóirín ag greannú na scamhóg aige.

 

Baineann nimhiúlacht seo an chlóirín le chomh himoibríoch is atá sé. Mar is dual do na halaiginí tá seacht leictreon ar an leictreonsceall is faide amuigh aige, agus leictreon breise ag teastáil uaidh leis an ochtréad a bhaint amach. Mar sin, is é -1 an staid ocsaídiúcháin is coitianta aige.

 

Gás nimhiúil é an chlóiríd hidrigine freisin, comhdhúil ina bhfuil nasc comhfhiúsach idir adamh hidrigine amháin agus adamh clóirín amháin. Aigéad láidir í má thuaslagtar san uisce é, agus tugtar aigéad hidreaclórach ar an tuaslagán. Is féidir comhdhúile ianacha an chlóirín leis na miotail, cosúil leis an gclóiríd sóidiam (an gnáthshalann), a chiallú mar shalainn de chuid an aigéid seo.

 

Má thuaslagtar an clóirín féin san uisce, gheofar meascán an aigéid hidreaclóraigh (HCl) agus an aigéid ar a dtugtar aigéad hipeaclórúil (HClO). Ní féidir aigéad hipeaclórúil a aonrú as an tuaslagán uisce. Is é an t-ocsaigéad is laige dá bhfuil ag an gclóirín, agus i móilín an aigéid seo tá adamh amháin clóirín, adamh amháin ocsaigine agus adamh amháin hidrigine. Nuair a thabharfas an móilín an t-ian hidrigine uaidh, gheofar an t-ian hipeaclóiríte, ian ina bhfuil adamh amháin ocsaigine agus adamh amháin clóirín, agus lucht leictreach diúltach ag an iomlán seo. Is féidir salainn an aigéid seo a aonrú, agus baintear leas astu sa teicneolaíocht mar ocsaídeoirí is mar thuarthóirí. Is í an staid ocsaídiúcháin atá ag an gclóirín sna hipeaclóirítí agus san aigéad hipeaclórúil ná +1.

 

Ocsaigéad eile de chuid an chlóirín é an t-aigéad clórúil. Tá adamh amháin clóirín, dhá adamh ocsaigine agus adamh amháin hidrigine i móilín an aigéid seo (HClO₂). Is ar éigean is féidir é a aonrú as an tuaslagán uisce, ach oiread leis an aigéad hipeaclórúil. Bíonn salainn an aigéid seo cobhsaí, áfach, agus baintear úsáid as an gclóirít sóidiam (salann sóidiam an aigéid chlórúil) mar ocsaídeoir. Is í an uimhir ocsaídiúcháin atá ag an gclóirín sna comhdhúile seo ná +3.

 

Ó tá sraith iomlán ocsaigéad ag an gclóirín, is féidir an t-aigéad clórach a lua freisin. Tá trí adamh ocsaigine, adamh amháin clóirín agus adamh amháin hidrigine i móilín an aigéid chlóraigh (HClO₃), ach ní féidir é a aonrú as an tuaslagán uisce ach oiread leis na hocsaigéid thuasluaite. Is í an staid ocsaídiúcháin atá ag an gclóirín san ocsaigéad seo ná +5, agus is féidir a struchtúr a chur i gcomparáid leis an aigéad nítreach. Ocsaídeoirí láidire iad salainn an aigéid seo, is é sin, na clóráití, agus úsáidtear an chlóráit sóidiam, mar shampla, sna pléascáin, mar ocsaídeoir agus mar dhíghalrán.

 

Is é an t-ocsaigéad is airde uimhir ocsaídiúcháin ná an t-aigéad sárchlórach. I móilín an aigéid seo tá ceithre adamh ocsaigine, adamh amháin clóirín, agus adamh amháin hidrigine (HClO₄), agus tugtar sárchlóráití ar a chuid salann. Aigéad láidir agus ocsaídeoir láidir é, agus creimeann sé an chuid is mó de na miotail. Bíonn a chuid salann sothuaslagtha san uisce, agus baintear úsáid astu mar ocsaídeoirí. Is féidir aigéad sárchlórach a aonrú - is é sin, aigéad glan a tháirgeadh nach bhfuil deoir uisce ann - ach is substaint dhainséarach é an t-aigéad glan a bhfuil de chlaonadh ann pléascadh. Is í an staid ocsaídiúcháin atá ag an gclóirín sna comhdhúile seo ná +7.

 

clóiríneacht (an chlóiríneacht, na clóiríneachta): Ceann d'airíonna an tsáile í an chlóiríneacht. Is ionann í agus meáchan an oiread clóirín (nó clóiríde) atá in aon chileagram sáile. Is gnách meáchan an chlóirín a áireamh de réir an oiread airgid ghil atá de dhíth leis an gclóirín sin a dheascadh (tabhair faoi deara go bhfuil an chlóiríd airgid dothuaslagtha san uisce, agus mar sin, má mheascann muid salann sothuaslagtha airgid tríd an sáile, go bhfaighidh muid deascán clóiríd airgid). Má tá an chlóiríd truaillithe le hiaidíd agus le bróimíd, ní féidir iad a aithint thar an gclóiríd leis an modh oibre seo, agus mar sin, glactar leo mar a bheadh clóiríd iontu – mar chuid de chlóiríneacht an tsáile.

 

clóiríniú (an clóiríniú, an chlóirínithe) nó clóiríniúchán (an clóiríniúchán, an chlóiríniúcháin) - Is éard is brí le clóiríniú ná imghlanadh an uisce le clóirín. Cosúil lena lán ocsaídeoirí eile tá an clóirín an-éifeachtúil ag marú frídíní (baictéir agus aiméibí) agus mar sin is féidir é a úsáid mar fhrithsheipteán. In áit an chlóirín féin, is minic a bhaintear leas as comhdhúile de chuid an chlóirín arb ocsaídeoirí láidire iad, go háirithe an hipeaclóirít sóidiam.

 

clóraform (an clóraform, an chlórafoirm), nó tríchlóraimeatán (an tríchlóraimeatán, an tríchlóraimeatáin) - Mar a léiríos an t-ainm córasach, is éard atá sa chlóraform ná hidreacarbón clóirínithe simplí ina bhfuil trí adamh clóirín agus aon adamh hidrigine amháin ceangailte d'aon adamh carbóin amháin. I laethanta luatha na máinliachta nua-aoisí ba nós leis na dochtúirí na hothair a chur chun suain (a ainéistéisiú) le clóraform, ach is féidir leis an tsubstaint seo taom croí (stad cairdiach) a tharraingt ar an othar, is é sin, an croí a stopadh go tobann. Mar sin, d'éirigh na dochtúirí as an gclóraform mar ainéistéiseach. Ina dhiaidh sin, bhaintí leas as sna cuisneoirí, ach ós dual don chlóraform, mar hidreacarbón hailiginithe, luas a chur faoi dhíscaoileadh an ózóin thuas san atmaisféar, táthar ag éirí as an úsáid seo chomh maith.

 

Táirgeann a lán cineálacha feamainne - leathach, rufa, míoránach, caisíneach, feamainn bhuí, glasán, feamainn choiréalach - clóraform go nádúrtha. Is dócha gur seachthoradh don fhótaisintéis é.

 

Má thagann clóraform i dteagmháil le hocsaigin agus é ar stóras, is dual dó claochlú go foisgéin, gás nimhe a d'úsáidtí mar arm ceimiceach sa Chéad Chogadh Domhanda.

 

clóráit (an chlóráit, na clóráite, na clóráití, na gclóráití) - Tugtar clóráití ar shalainn an aigéid chlóraigh HClO₃. Níl an t-aigéad seo ar fáil mar shubstaint aonraithe, ach is féidir tuaslagán uisce dhá fhichead faoin gcéad a dhéanamh. Aigéad láidir é an t-aigéad clórach, agus ocsaídeoir láidir atá ann chomh maith. Ocsaídeoirí láidire iad na clóráití freisin, agus is féidir iad a úsáid i bpléascáin agus i dtine ealaíne, cosúil leis na níotráití. Bíonn siad cuíosach sothuaslagtha san uisce.

 

clóral (an clóral, an chlórail) - Aildéad é an clóral, nó an tríchlóireatanál, CCl₃CHO. Is ionann an clóral agus an t-aicéataildéad CH₃CHO, ach amháin go bhfuil an trí adamh hidrigine sa mheitilghrúpa CH₃- malartaithe ar adaimh chlóirín. Is é ”eatanál” ainm córasach an aicéataildéid, agus mar sin, is é ”tríchlóireatanál” ainm córasach an chlórail.

 

Nuair a rachas aildéad RCHO i dteagmháil leis an uisce, is dual dó hiodráit aildéid a dhéanamh - is é sin, comhdhúil ina bhfuil dhá hiodrocsalghrúpa ceangailte d'aon adamh carbóin amháin, RCH(OH)₂. De ghnáth, ní bhíonn a leithéid cobhsaí, agus ní féidir an hiodráit aildéid a aonrú gan é titim as a chéile go haildéad agus uisce arís. Scéal eile é áfach nuair atá malartaithe leictridhiúltacha - cosúil le hadaimh chlóirín - ceangailte den adamh carbóin in aice leis an aildéadghrúpa. Ansin, is féidir an hiodráit a aonrú. Mar sin, is comhdhúil réasúnta cobhsaí í an hiodráit chlórail CCl₃CH(OH)₂, agus sna laethanta a bhí, d'úsáidtí mar dhruga ainéistéiseach í. Bhí an-ráchairt ar an hiodráit chlórail ar feadh i bhfad, ach ó thosaigh na daoine ag cur andúile inti, fuair na húdaráis leighis ina lán tíortha riachtanach srianta a chur lena húsáid nó í a chosc scun scan.

 

cóbalt (an cóbalt, an chóbailt) - Is é an cóbalt (Co) dúil cheimiceach uimhir a 27. Tá sé suite idir an t-iarann agus an nicil i dtábla peiriadach na ndúl ceimiceach, agus é cosúil go maith leis na comharsana seo. Miotal crua liath lonrúil atá ann, agus cé go n-imoibríonn sé le hocsaigin an aeir, ní thagann meirg air mar a thagas ar an iarann. Má thagann brat ocsaíde ar an gcóbalt ní thitfidh sé ina scraitheanna mar a dhéanfadh meirg an iarainn, ach fanfaidh sé ina sciath chosanta idir an miotal agus an t-aer. Deirtear go n-éighníomhaítear an cóbalt, mar sin.

 

Bíonn traidhfilín beag cóbailt de dhíth ar an duine – deirtear gur riandúil é an cóbalt – toisc gur comhábhar tábhachtach é in einsímí áirithe. Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin is tipiciúla ná +2 agus +3. Úsáidtear an miotal féin i gcóimhiotail, go háirithe i gcóimhiotail sárfheidhmíochta a chaithfeas an-teocht a sheasamh – taobh istigh den scairdinneall mar shampla. Maidir leis na comhdhúile cóbailt, is iomaí cineál tairbhe a bhaintear astu. Úsáidtear an ocsaíd chóbailt sna ceallraí litiam-ianacha. A lán comhdhúl de chuid an chóbailt tagann siad isteach áisiúil i gcatalú na bpróiseas ocsaídiúcháin. Is dócha fosta gur chuala tú iomrá ar ghorm an chóbailt: tá dath gorm nó uaine i gcomhdhúile áirithe cóbailt, agus bíonn an-teacht aniar sa dath sin. Mar sin baintear leas as na comhdhúile seo mar ábhar datha (dathlí).

 

Níl ach aon iseatóp cobhsaí amháin ag an gcóbalt, mar atá, ⁵⁹Co. Thairis sin tá iseatóip éagsúla radaighníomhacha aige, ach níl siad le fáil sa dúlra chomh héagobhsaí is a bhíos siad. Is é an raidiseatóp is fadsaolaí atá aige ná ⁶⁰Co, agus é breis is cúig bliana ar leathré. Astaíonn sé gáma-radaíocht, agus úsáidtear mar fhoinse radaíochta é.

 

I mblianta an Chogaidh Fhuair bhí eagla ar a lán daoine roimh ”bhuama cóbailt”. Is éard a bhí i gceist acu ná buama adamhach agus é líneáilte le cóbalt. Nuair a mhadhmfaí an buama d'iompódh an cóbalt nádúrtha ina chóbalt radaighníomhach rud a chuirfeadh go mór mór leis an truailliú i ndiaidh na pléisce. Cineál ”buama salach” a bheadh ann mar sin. Is dealraitheach, áfach, nach raibh sa bhuama cóbailt riamh ach scéal uafáis, agus nár cuireadh oiread is aon bhuama amháin den chineál sin i dtoll le chéile riamh. Ba é an fisiceoir Leo Szilard ba thúisce a thrácht ar an mbuama cóbailt mar choincheap. Buaileadh Szilard breoite le hailse an lamhnáin roinnt bhlianta ina dhiaidh sin, agus leigheas na dochtúirí le radaíocht an chóbailt é, íorónta go leor.

 

codlaidín (an codlaidín, an chodlaidín) nó óipiam (an t-óipiam, an óipiam) - Tugtar codlaidín nó óipiam ar laitéis an phoipín óipiam, Papaver somniferum. Tá moirfín sa chodlaidín, chomh maith le cóidín agus alcalóidigh eile. Druga támhshuanach é an moirfín, agus is féidir leis na daoine andúil a chur ann. Sna laethanta a bhí, ba nós leis na handúiligh óipiam a chaitheamh sa phíopa le sult a bhaint as an támhshuan, ach inniu, is gnách le déantúsóirí na ndrugaí mídhleathacha an t-óipiam a phróiseáil go hearóin. Mar instealladh a ghlacas na handúiligh an hearóin. As an Afganastáin a thagas an chuid is mó de chodlaidín an domhain.

 

comhréir (an chomhréir, na comhréire) - Is í an chomhréir an chuid den ghramadach agus den teangeolaíocht a chardálas an dóigh a mbíonn na focail ag brath ar a chéile agus an t-ordú ar leith a bhíos orthu agus iad ag teacht sna sálaí ag a chéile. D'fhéadfá a rá gurb í an chraobh teangeolaíochta a dhéanas staidéar ar céard is dul nádúrtha cainte ann agus conas a bhíos na focail faoi réir a chéile. Tá a lán teoiricí éagsúla ann, áfach, a bhíos ag plé leis an gcomhréir.

 

Deirtear gurbh é an gramadóir Indiach, Panini, a bhí ina cheannródaí ag plé ceisteanna na comhréire sa tráchtas a scríobh sé faoi ghramadach na Sanscraite thiar sa cheathrú haois roimh bhreith Chríost. Teanga í an tSanscrait a bhfuair a cainteoir deireanach dúchais bás sular scríobhadh litríocht chlasaiceach na teanga, agus mar sin, nuair a bhí an cultúr Sanscraite faoi lán an tseoil, chaithfeadh na scríbhneoirí agus na léitheoirí araon í a fhoghlaim mar theanga iasachta. Dá réir sin, bhí áiseanna cruinne teagaisc de dhíth le go bhféadfaí an teanga a mhúineadh de réir a caighdeáin chlasaicigh. D'ainmnigh Panini a lán feiniméan sa ghramadach, idir mhorfeolaíocht agus chomhréir, roimh aon duine eile, agus úsáidtear téarmaí áirithe Sanscraite dá chuid i mbéarlagair na dteangeolaithe inniu féin.

 

Maidir leis na teoiricí nua-aoiseacha comhréire, is dócha gurb iad teoiricí Noam Chomsky - gramadach ghiniúnach na dtrasfhoirmithe, teoiric na réire is an cheangail, agus eile - is mó a bhíos i mbéal an phobail inniu. Tá an ghramadach ghiniúnach bunaithe ar an tuiscint nach bhfuil sa ráiteas i dteanga áirithe ach struchtúr éadomhain, agus go bhfuil gramadach uilechoitianta, struchtúr domhain, taobh thiar den struchtúr éadomhain. Mar sin, caithfidh an teangeolaí tuiscint a fháil ar an struchtúr domhain, ar an dóigh a mbraitheann na focail ar a chéile go fíor fírinneach, agus ansin, níl i gcomhréir teanga áirithe - comhréir na Gaeilge, cuir i gcás - ach na rialacha a cheadaíos dúinn an fíorstruchtúr sin - arb ionann é beag beann ar an teanga a labhraímid - a aistriú, nó a ”thrasfhoirmiú”, go Gaeilge. Is é is impleacht dó seo ná gurb ionann, cuir i gcás, an struchtúr domhain don Ghaeilge agus don Bhéarla (nó pé teanga eile is mian leat a lua).

 

Faigheann a lán teangeolaithe locht ar theoiricí Chomsky, agus iad den tuairim nach bhfuil siad úsáideach acu siúd a bhíos ag doiciméadú teangacha neamhfhorleathana a bhfuil a gcomhréir agus a ngramadach an-difriúil leis na teangacha Eorpacha. Is é a mbarúil siúd ná nach bhfuil gramadach ”uilechoitianta” Chomsky in aon chóngar don uilechoitiantacht i ndáiríre.

 

cróimiam (an cróimiam, an chróimiam) - Is é an cróimiam dúil cheimiceach uimhir fiche a ceathair. Cr an tsiombail cheimiceach. Miotal crua é ach tá sé insínte mar sin féin, agus úsáidtear an chuid is mó de leis an iarann a dhíonadh ar mheirg. Dealraíonn sé go bhfuil iarsmaí beaga cróimiam riachtanach leis an orgánach a choinneáil ag imeacht, ach go bunúsach, tá sé sábháilte a rá gur dochar is mó a dhéanas an cróimiam don duine.

 

Tá ainm an chróimiam bunaithe ar an bhfocal Gréigise a chiallaíos ”dath”. Tá a lán staideanna éagsúla ocsaídiúcháin ag an gcróimiam, agus dath láidir iontu. Bíonn an dath ag brath ar an staid ocsaídiúcháin: mar shampla, bíonn dath dubhuaine sna comhdhúile ina bhfuil an staid ocsaídiúcháin +III ag an gcróimiam – cróimiam trífhiúsach, mar a deirtear: úsáidtear ocsaíd thrífhiúsach an chróimiam (an tseisce-ocsaíd chróimiam Cr₂O₃) le dath uaine a chur sa ghloine; agus sna laethanta a bhí, dathlí bhuí a bhí in ocsaíd mheasctha an chróimiam dhéfhiúsaigh (+II) agus na luaidhe, PbCrO₂. Ní úsáidtear an buí cróimiam seo a thuilleadh, áfach, nó tá sé rónimhiúil, ós rud é go bhfuil luaidhe ann.

 

An cineál cróimiam a bhíos de dhíth ar an duine, is é an cróimiam trífhiúsach é. Ní féidir le meitibileacht an duine staid ocsaídiúcháin an chróimiam a athrú, áfach: nimh atá sa chróimiam nuair nach bhfuil sé trífhiúsach, agus níl ródháileog an chróimiam thrífhiúsaigh sláintiúil don duine ach an oiread.

 

Tá a leithéid de chomhdhúil ann agus trí-ocsaíd chróimiam CrO₃. Criostail dhúdhearga atá ann. Is í an staid ocsaídiúcháin atá ag an gcróimiam sa chomhdhúil seo ná +VI, agus má thuaslagtar san uisce í, gheofar tuaslagán aigéadach. An t-aigéad atá sa tuaslagán seo, is é an t-aigéad crómach é, ach ní féidir é a aonrú ón tuaslagán gan é titim as a chéile go huisce agus go trí-ocsaíd chróimiam arís. Is féidir salainn de chuid an aigéid chrómaigh (crómáití) a aonrú, agus tábhacht áirithe trádála ag baint leo, nó úsáidtear mar dhathlíonna agus i bplátáil chróimiam na miotal eile iad.

 

débhéascna (an débhéascna, na débhéascna) - Is éard atá i gceist leis an débhéascna ná dhá theanga a bheith á labhairt go coitianta ag an gcuid is mó de na daoine sa tsochaí chéanna, agus iad ag freastal ar riachtanais éagsúla. Is féidir go bhfuil gaol nó lúb ghaoil idir an dá theanga, nó nach bhfuil gaol ar bith acu le chéile.

 

Sampla den chéad chineál í an Araibis, nó tá an Araibis chaighdeánaithe bunaithe ar an gcanúint chaighdeánaithe a bhí á cleachtadh ag na filí Arabacha nuair a bhí an Fáidh Mahamad beo - is é sin, bhí blas na saorgachta is na fileatachta ar an teanga seo san am sin féin. Níl an saghas sin Araibise ag aon duine ó dhúchas, agus dá labhrófá sa tsráid í, bheadh na daoine marbh ag gáire fút.

 

Ní meafar amháin é seo, nó d'inis teangeolaí Éigipteach amháin go raibh sé ag iarraidh a iníon a thógáil le hAraibis Chlasaiceach, ach nuair a chuala na paisinéirí ar bhord an bhus é agus é ag labhairt na teanga clasaicí leis an bpuirtleog girsí, phléasc a ngáire orthu ar an toirt. Sa deireadh ní raibh de rogha aige ach éirí as an iarracht seo agus canúint na hÉigipte a labhairt lena chlann, ar nós gach uile dhuine sa tír. Na canúintí Araibise a bhíonn ag na daoine go nádúrtha, tá siad an-difriúil leis an teanga scríofa, agus bíonn sé iontach deacair ag na cainteoirí dúchais féin an Araibis liteartha a fhoghlaim go maith.

 

Sampla den dara cineál débhéascna í Poblacht Pharagua. Is í an Ghuaráinis caint na ndaoine i bParagua, agus is teanga bhundúchasach Mheiriceánach í. Is í teanga na scéilíní magaidh agus na seanfhocal í. Is í an Spáinnis teanga an oideachais agus an ardchultúir, áfach. D'inis bean Pharaguach dom gur le Spáinnis amháin a tógadh í, ó shíl a hathair gur teanga mhadrúil mhíchuibhiúil a bhí sa Ghuaráinis. Ina duine fásta di, áfach, is minic a thagadh uaigneas agus coimhthíos uirthi ina tír dhúchais féin, nó cé go raibh sí ina múinteoir i scoil scothaicme do na daoine saibhre, ba í an Ghuaráinis teanga an ghnáthchaidrimh i seomra scíthe na múinteoirí ansin féin, agus ise dall ar fad ar an teanga.

 

Bhí débhéascna i bhfeidhm ar feadh i bhfad sa Ghréig. Ba é an cineál Gréigise a bhí le léamh ar na nuachtáin agus ar na doiciméid oifigiúla ná an ghlan-Ghréigis nó katharevousa, teanga shaorga a bhí ag iarraidh gramadach agus stór focal na sean-Ghréigise a choinneáil beo. Bhí leagan caighdeánach de chaint na ndaoine ann freisin, Gréigis an phobail nó dhimotiki. Nuair a tháinig deireadh le rialtas míleata na gcoirnéal a bhí i gceannas ar an nGréig sna blianta 1967-1974, áfach, caitheadh an katharevousa i dtraipisí, agus ba í caint na ndaoine a fuair an lámh in uachtar i saol poiblí na tíre.

 

an Domhan (an Domhan, an Domhain) - Is é an Domhan an pláinéad is dúchas dúinn go léir, agus é ar an gceann is mó den chuid de na pláinéid nach gásfhathaigh iad inár ngrianchóras. Is é an tríú pláinéad is cóngaraí don Ghrian. Tá atmaisféar an Domhain comhdhéanta as nítrigin (78%), ocsaigin (21%) agus gáis eile, triathgháis ach go háirithe (is é an t-argón an triathghás is flúirsí san atmaisféar - 0.93 % den atmaisféar, argón atá ann). Tá an chuid is mó de dhromchla an Domhain clúdaithe ag na farraigí, ach tá ilchríocha móra ann freisin: an Eoráis, an dá Mheiriceá, an Afraic agus an Astráil.

 

Tá satailít nádúrtha amháin ag an Domhan, mar atá, an Ghealach. Tá an Ghealach ar ceann de na gealacha is mó sa Ghrianchóras: níl aon tsatailít eile sa Ghrianchóras chomh mór sin i gcoibhneas a príomhaigh, agus ní sháraíonn ach Ganymede, Callisto, Io agus Tíotán í ar trastomhas. (Gealacha de chuid Iúpatair iad an chéad trí cinn acu, agus is é Tíotán an tsatailít is mó atá ag Satarn.) Bíonn tionchar nach beag ag imtharraingt na Gealaí ar an Domhan, nó cuireann sí an taoide ag tuile is ag trá. Tógann sé beagáinín níos mó ná aon tsoicind amháin ar an solas teacht ón nGealach go dti an Domhan.

 

Ag trácht ar struchtúr inmheánach an Domhain dúinn, is gnách linn screamh, maintlín, agus croí a aithint.

 

Is éard atá i screamh an Domhain, go bunúsach, ná carraig - an cineál bruthcharraig bholcánach ar a dtugtar aindéisít. Is iad comhábhair thipiciúla na haindéisíte ná na plagacláis agus na pirixéiní. Is sileacáití alúmanaim iad na plagacláis agus cailciam nó sóidiam iontu freisin, agus is furasta iad a aithint ar an dóigh ar leith a mbristear iad. Is minic a chuireas dromchla eitrithe na cloiche plagacláis ceirnín den tseanchineál (ceirnín plaisteach ón tréimhse roimh na dlúthdhioscaí) i gcuimhne duit. Tugtar cúpláil pholaisintéiseach ar an struchtúr seo i mbéarlagair na n-eolaithe. Maidir leis na pirixéiní, is sileacáití iad freisin, nó meascáin as sileacáití agus alúmanáití, agus iad saibhir i maignéisiam agus in iarann. Bíonn comhdhéanamh ceimiceach na bpirixéiní an-éagsúil, áfach, toisc go bhfuil struchtúr cineál solúbtha iontu, ionas gur féidir le caitiain a lán miotal difriúil áit a fháil i gcriostail phirixéine.

 

Is é an Moho, nó dromchla neamhleanúnachais Mohorovičić, an teorainn idir an screamh agus an maintlín, arb é an chuid den Domhan faoin screamh é. Fuair an dromchla neamhleanúnachais seo a ainm ón ngeolaí Crótach Andrija Mohorovičić, a rinne taighde ar thonnta seismeacha, is é sin, na tonnta a iompraíos na talamhchreathanna, agus d'aithin sé go raibh dromchla ann a d'fhrithchaitheadh na tonnta seo – is é sin, dromchla nach ligeadh tríd iad.

 

Ritheann an Moho cúig chiliméadar déag is fiche faoin talamh tirim, ar meán, ach go praiticiúil bíonn sé an-éagsúil ag brath ar an áit agus ar stair gheolaíoch na háite. Faoi na farraigí móra, ní bhíonn screamh an Domhain ach cúig nó deich gciliméadar ar tiús.

 

Is iad an screamh agus uachtar an mhaintlín in éineacht an litisféar, nó sféar na cloiche. Tá litisféar an Domhain dealaithe ina bplátaí teicteonacha, agus bolcánas is talamhchreathanna coitianta san áit a bhfuil na plátaí ag cuimilt le chéile nó ag bualadh faoi chéile. Faoin litisféar atá an t-astanaisféar, nó sféar na laibhe, a bhfuil na plátaí teicteonacha ag snámh air. Tá an teorainn idir an litisféar agus an t-astanaisféar níos doimhne thíos ná an Moho, timpeall ar chéad nó dhá chéad ciliméadar, agus sroicheann an t-astanaisféar síos go doimhneacht seacht gcéad ciliméadar. Is í an tslaodacht a dhealaíos an t-astanaisféar ó na cisil taobh thuas agus taobh thíos de, agus iad i bhfad níos righne ná é.

 

Faoi bhun an astanaisféir atá íochtar an mhaintlín. Is é an comhdhéanamh an difríocht is suntasaí idir an dá chiseal seo. Peireadóitít is mó atá in uachtar an mhaintlín, is é sin, meascán as pirixéiní agus olaivín. Is éard atá san olaivín ná meascán as sileacáit mhaignéisiam agus sileacáit iarainn - ní dual don mhianra seo alúmanam a bheith ann.

 

Maidir leis an gcroí, creidtear go bhfuil sé comhdhéanta as iarann agus as nicil, rud is cúis le réimse maighnéadach an Domhain, mar is dóigh leis na heolaithe.

 

fithiseán (an fithiseán, an fhithiseáin; na fithiseáin, na bhfithiseán) - Is éard is fithiseán ann ná feidhm mhatamaiticiúil a thugas cur síos ar iompraíocht na leictreondíse timpeall an adaimh nó an mhóilín. Is féidir a rá, freisin, gurb é an fithiseán an rannóg den néal leictreoin a thugas ”lóistín” don leictreondís áirithe seo.

 

Is féidir áit gach leictreon san adamh a shainmhíniú leis na candamuimhreacha is dual dó. Deir an phríomh-chandamuimhir cén leictreonsceall ar a bhfuil an leictreon. Ar an gcandamuimhir asamatach a aithnítear an leibhéal fuinnimh (an ”fo-sceall”) ar a bhfuil an leictreon suite. Léiríonn an chandamuimhir mhaighnéadach, cé acu de na fithiseáin ar an leibhéal fuinnimh sin atá i gceist. Sa deireadh, sainíonn candamuimhir na guairne, cé acu den dá leictreon ar an bhfithiseán sin atá ann.

 

Fomalhaut – réalta phríomhsheichimh atá le feiceáil i réaltbhuíon Iasc an Deiscirt, agus í suite faoi chúig solasbhliana fichead dínn. Le fírinne is tríréalta í, ós rud é go bhfuil dhá réalta eile mar leathbhádóirí ag Fomalhaut, agus iad i bhfad níos fainne ná í. D'aithin na réalteolaithe sa bhliain 2008 pláinéad ag fithisiú Fomalhaut. Bhí an pláinéad seo ina chúis achrainn ar feadh tamaill, ach dealraíonn sé inniu go bhfuil sé ann i ndáiríre.

Chomh cóngarach is atá Fomalhaut, feictear dúinn go bhfuil sí ar an réalta is gile in Iasc an Deiscirt, cé nach fathachréalta í. Tá sí beagnach dhá oiread chomh mór leis an nGrian, is é sin ábhairín níos lú ná Sirius.

 

gásfhathach (an gásfhathach, an ghásfhathaigh; na gásfhathaigh, na ngásfhathach) - Tugtar gásfhathaigh ar an gceithre phláinéad is mó sa Ghrianchóras, is é sin, Iúpatar, Satarn, Úránas, agus Neiptiún. Glactar leis go bhfuil croí soladach ag na pláinéid seo, ach má tá féin, níl ann ach cloch bheag i gcomparáid leis an gcuid eile den phláinéad. An chuid is mó den phláinéad, is éard atá ann ná hidrigin, héiliam agus substaintí eile a bheadh ina ngáis le teocht an tseomra agus faoin ngnáth-aerbhrú ar an Domhan.

 

Is deacair a rá cá bhfuil ”dromchla” an ghásfhathaigh, ós rud é nach féidir an pláinéad féin a aithint thar a atmaisféar. Ní féidir mapaí a tharraingt de na gásfhathaigh, nó níl geograife ná geolaíocht acu, ach is féidir crioslaigh éagsúla aeráide a aithint orthu, chomh maith le feiniméin fhadsaolacha aimsire, cosúil leis an Spota Mór Dearg ar Iúpatar. Bíonn gaotha móra agus tornádónna millteanacha ag séideadh in atmaisféar na ngásfhathach, agus glactar leis gur tornádó den chineál sin atá sa Spota Mór Dearg féin.

 

Gearmáinis (an Ghearmáinis, na Gearmáinise) nó Gearmáiltis (an Ghearmáiltis, na Gearmáiltise; leagan Albanach é seo ach d'fheicfeá ag na seanscríbhneoirí Ultacha féin é) nó Almáinis (an Almáinis, na hAlmáinise; seo an leagan a bhí ag Amhlaoibh Ó Súilleabháin mar shampla) - Ceann de na teangacha Gearmáinice (nó na teangacha Gearmánda) í an Ghearmáinis, agus í á labhairt sa Ghearmáin, san Ostair, san Eilvéis, i Lichtinstéin agus i Lucsamburg. Thairis sin, is féidir teacht ar mhionlaigh eitneacha i dtíortha eile a bhfuil Gearmáinis nó canúint ghaolmhar á labhairt acu san Fhrainc, san Iodáil, sa Danmhairg agus, fiú, in áiteanna san Oileán Úr féin. Ní raibh impireacht mhór choilíneachta ag na Gearmánaigh riamh, agus mar sin, ní dheachaigh an Ghearmáinis ar fud an domhain mar a chuaigh an Béarla, an Fhraincis, an Spáinnis agus an Phortaingéilis féin. Ón taobh eile de, glactar leis go coitianta gur ceann de theangacha móra cultúrtha na hEorpa agus an domhain í an Ghearmáinis, agus déantar staidéar agus saothrú éigin uirthi ar fud an domhain.

 

Tá canúintí Gearmáinice á labhairt i Lár na hEorpa ó Ré na nImircí Móra anuas, ar a laghad - ba iad na himircí seo, go bunúsach, a chuir deireadh le hImpireacht na Róimhe agus tús leis an Meánaois san Eoraip. As na canúintí seo a fáisceadh an Ghearmáinis agus an Ollainnis (an Ísiltíris) araon. Le fírinne, na canúintí a bhí á labhairt go traidisiúnta i dTuaisceart na Gearmáine (an Íseal-Ghearmáinis), bhí siad i bhfad níos cosúla leis an Ísiltíris ná leis an nGearmáinis sa chiall chúng (is é sin, an Ard-Ghearmáinis), nó ní dheachaigh an ”Dara Fuaimaistriú” i bhfeidhm ar an Íseal-Ghearmáinis.

 

Is é an ”Dara Fuaimaistriú” nó an ”Fuaimaistriú Gearmánach” (die zweite Lautverschiebung nó die deutsche Lautverschiebung) a fhágas ”cuma na Gearmáinise” ar na focail. (Ba é an ”Chéad Fhuaimaistriú” nó an ”Fuaimaistriú Gearmáinice/Gearmánda” a dhealaigh na teangacha Gearmánda nó Gearmáinice ó na teangacha Ind-Eorpacha eile - sampla den Chéad Aistriú é go bhfuil f- san fhocal Béarla father nuair atá p- san fhocal Spáinnise padre.) Is é an Dara hAistriú is cúis le crobhaingí consan cosúil le Pf san fhocal Pfad (cosán - cf. path an Bhéarla) nó Z san fhocal Zahn (fiacail - cf. tönn na hÍoslainnise, tand na Sualainnise nó tooth an Bhéarla).

 

Tugann na Gearmánaigh féin Hochdeutsch, is é sin, an Ard-Ghearmáinis, ar an teanga chaighdeánach a chleachtas siad, toisc go bhfuil sí bunaithe ar na canúintí deisceartacha, ar a dtugtaí Ard-Ghearmáinis go traidisiúnta. Ní féidir a rá, áfach, go mbeadh an Ghearmáinis chaighdeánach róchosúil le haon chanúint ar leith. Is gnách glacadh leis gurbh é Máirtín Liútar, athair an Reifirméisin, a chuir bun leis an nGearmáinis scríofa mar is aithnid dúinn inniu í, agus is léir go raibh an-tábhacht leis an aistriúchán a rinne sé ar an mBíobla, ó rinne sé a dhícheall le teanga nádúrtha na cosmhuintire - caint na ndaoine - a aithris ina stíl féin. Mar sin féin, bhí traidisiúin áirithe liteartha ann roimh a lá-san, agus é ag tabhairt airde ar nósanna na dtraidisiún seo lena chinntiú go mbeadh glacadh chomh fairsing lena shaothar agus ab fhéidir. I gcoimhthéacs amháin, ar a laghad, dúirt Liútar féin go raibh sé ag baint úsáid as teanga na Seansailéireachta Impiriúla, ar a dtugtaí Gemeines Deutsch nó an Ghearmáinis Choitianta, agus is léir go raibh tionchar nár bheag ag cleachtais na Seansailéireachta ar an nGearmáinis a scríobhadh sé. Pé scéal é, chuir sé casadh stíle ar an teanga seo a rinne i bhfad ní b'intuigthe ag an gcosmhuintir í, agus sin é an fáth gur glacadh lena aistriúchán Bíobla go fairsing forleathan.

 

Tá litríocht agus filíocht á scríobh sa teanga ó ré na Meánaoise i leith, ach is dócha gurb i ré an Sturm und Drang - ”ré na stoirme agus na sainte” - ba túisce a chuaigh litríocht na Nua-Ghearmáinise i bhfeidhm ar an Eoraip go léir. Go bunúsach, is éard a bhí i gceist leis an stoirm seo ná frithghníomh ar an réasúnachas a bhí san fhaisean roimhe sin, i ré na hEagnaíochta. Mar sin, chuir an Sturm und Drang béim ar na mothúcháin mhóra, ar an míréasúntacht.

 

Ba iad Johann Wolfgang von Goethe agus Friedrich Schiller scríbhneoirí móra na linne. D'éirigh siad as an Sturm und Drang, áfach, nó b'fhearr leo smaointí na gluaiseachta seo agus réasúnachas na hEagnaíochta a chomhleá. Mar sin, tugann lucht an léinn Weimarer Klassik nó Clasaiceachas Weimar ar an gcuid aibí de shaothar na scríbhneoirí seo. Chaith siad seal fada dá saol i Weimar, cathair réasúnta beag i gcroílár na Gearmáine a bhfuil clú an ardchultúir uirthi inniu, buíochas le Goethe agus Schiller.

 

Roimh laethanta Chlasaiceachas Weimar, bhí an Ghearmáinis go mór faoi chois ina tír dhúchais féin, ó b'fhearr leis na maithe is na móruaisle Fraincis a labhairt, agus lucht na gceard is na gcuallachtaí féin ag dul go dtí an Fhrainc ar lorg foghlama agus oiliúna. D'éirigh le Goethe, Schiller agus lucht a gcomhaimsire sracadh nua a chur i litríocht na Gearmáinise, agus mar sin, chuaigh a lán filí agus scríbhneoirí i mbun pinn sna sálaí acu.

 

I ndiaidh an Chlasaiceachais, ba é an Rómánsachas a tháinig ar an bhfód. Scríbhneoirí tábhachtacha Rómánsacha sa Ghearmáin ab ea na filí Novalis (fíorainm: Friedrich von Hardenberg) agus Ludwig Tieck, chomh maith leis an bprós-scríbhneoir E. T. A. Hoffmann (seasann na litreacha d'Ernst Theodor Amadeus). Cuid d'fhaisean liteartha na linne ab ea an tsuim a cuireadh i ndánta agus i scéalta na cosmhuintire. D'fhoilsigh Achim von Arnim agus Clemens Brentano Des Knaben Wunderhorn (”Corn Miorúilteach an Bhuachalla”), bailiúchán amhrán tíre, agus le ré an Rómánsachais a bhaineas díolaim síscéalta Jacob agus Wilhelm Grimm chomh maith. Taobh amuigh den Ghearmáin, is iad na scéalta seo is mó a shamhlaítear leo, ach thairis sin, rinne siad obair thábhachtach foclóiríochta agus gramadóireachta freisin. Scríbhneoir tábhachtach Rómánsach a bhí i mBettina von Arnim fós. Deirfiúr le Brentano a bhí inti agus í pósta ar Achim von Arnim. Gníomhaí sóisialta ab ea í agus í ag éileamh cothrom Féinne do na mná is do na Giúdaigh sa tsochaí.

 

Ba é Heinrich Heine an file deireanach Rómánsach agus an chéad fhile Réalaíoch. Scríobh sé a lán dánta Rómánsacha, ach san am chéanna, ba mhinic a d'aithneofá dearcadh íorónta ar an Rómánsachas ina chuid saothar. Is é an dán úd Lore-Ley an ceann is clúití leis i mbaile is i gcéin - an dán faoi bhean sí na Réine, Lore-Ley, agus í ag cur draíochta ar na bádóirí lena ceol. (D'aistrigh Proinsias Mac an Bheatha an dán seo go Gaeilge, fiú.) Sa Ghearmáin féin, áfach, is dócha gur mó meas an lucht léinn ar shaothar eile le Heine, ar nós Deutschland, ein Wintermärchen (”An Ghearmáin - scéal geimhridh”). Dán fada é a thugas cur síos cuimsitheach ar dhearcadh scoilte an údair ar Ghearmáin a linne: ó thaobh amháin de, bhí grá mór aige dá theanga dhúchais agus do chultúr a thíre, ach ón taobh eile de, bhí sé in umar an éadóchais ag an bpolaitíocht.

 

Sna blianta 1815-1848, is féidir dhá mhórshruth a aithint i litríocht na Gearmáinise, mar atá, an Biedermeier agus an Vormärz.

 

Ba í Comhdháil Vín sa bhliain 1815 a chuir deireadh leis an tréimhse réabhlóideach san Eoraip a thosaigh le Muirthéacht na Fraince, agus ansin, roghnaigh cuid de na scríbhneoirí Gearmánacha droimh láimhe a thabhairt leis an bpolaitíocht agus díriú ar áilleacht an nádúir agus ar théamaí neamhpholaitiúla eile. Tugtar Biedermeier ar an sruth seo. Ba iad Franz Grillparzer agus Adalbert Stifter scríbhneoirí móra an Biedermeier.

 

Maidir leis an Vormärz, is é is ciall leis an bhfocal féin ná ”an Réamh-Mhárta”, agus is é an Márta atá i gceist ná trioblóidí réabhlóideacha na bliana 1848 (”bliain mire na hEorpa” nó ”Earrach na Náisiún”). Sa Ghearmáin, is gnách ”réabhlóid an Mhárta” a thabhairt ar imeachtaí na bliana sin, ó thosaigh siad i mBeirlín i Mí an Mhárta 1848, agus mar sin, ba iad lucht an ”Réamh-Mhárta” iad siúd a bhí ag ullmhú an ”Mhárta” - na scríbhneoirí radacacha, mar shampla. Ba é an drámadóir Georg Büchner an scríbhneoir ba tábhachtaí de chuid an Vormärz.

 

I ndiaidh an Vormärz, tháinig an réalachas. Ba iad Gottfried Keller, Theodor Storm, agus Theodor Fontane ceannródaithe an réalachais. Eilvéiseach a bhí in Keller, agus b'as Tuaisceart na Gearmáine do Storm, ach mar sin féin bhí caidreamh maith acu le chéile, agus meas acu ar shaothar a chéile. Scríobhadh Storm gearrscéalta fada nó mionúrscéalta, ach ba é an mórúrscéal úd Der grüne Heinrich (”Annraoi Glas”) a thabhaigh a chlú do Keller, chomh maith leis na gearrscéalta sa chnuasach Die Leute von Seldwyla (”Muintir Seldwyla”). Maidir le Theodor Storm, is dócha gurb é an scéal Der Schimmelreiter (”An Marcach Sí”) an saothar is clúití dár tháinig óna pheann-san.

 

I dtús na fichiú haoise a thosaigh ré an nua-aoiseachais. Bhí Thomas Mann agus a dheartháir Heinrich ar scríbhneoirí móra na linne, chomh maith le Rainer Maria Rilke, Hermann Hesse, agus, ar ndóigh, Franz Kafka.

 

Ba é an mórúrscéal úd Buddenbrooks (”Muintir Buddenbrook”) a bhain amach clú, cáil, agus Duais Nobel do Thomas Mann. Tugann an t-úrscéal seo cur síos ar theaghlach lucht gnó i Lübeck a dtagann meath air de réir a chéile, agus sliocht sleachta na dtrádálaithe móra ag dul le ceol is le healaíontóireacht beag beann ar thoil na seanghlúine.

 

Mórúrscéal eile le Thomas Mann ón tréimhse seo é Der Zauberberg (”An Sliabh Draíochta”). Sa leabhar seo caitheann an scríbhneoir súil ar shruthanna intleachtúla nó cultúrtha na linne roimh an gCéad Chogadh Domhanda, ach tá an scéal suite i dteach téarnaimh na n-othar eitinne thuas i sléibhte na hEilvéise, in aice le Davos. Ní thiteann mórán amach sa leabhar amach ó chomhráite na n-othar, ach mar sin féin, is dual don úrscéal seo dul i bhfeidhm ar an léitheoir go domhain, nó tá carachtair dhodhearmadta ann, cosúil leis an daonlathach Iodálach Lodovico Settembrini, ionchollú an daonnachais nua-aimseartha, agus Naphta, an tÍosánach frithghníomhach nó fiú réamh-Fhaisisteach, a sheasas d'fhórsaí scriosacha an antoisceachais agus an dorchadais. (Ní mór cuimhne a choinneáil air gurbh as Tuaisceart na Gearmáine, as ríocht an Phrotastúnachais, do Thomas Mann, agus mar is dual don Phrotastúnach, ní raibh mórán measa aige ar Chumann Íosa.)

 

Maidir le Heinrich Mann, is dócha gurb é Professor Unrat (”An tOllamh Unrat” is brí leis sin, ar ndóigh, ach is deacair an t-imeartas focal i dteideal an leabhair a aistriú) an t-úrscéal is tábhachtaí dár tháinig óna pheann-san. Scannánaíodh an leabhar sin faoin teideal Der blaue Engel, nó ”An tAingeal Gorm”, agus ba í Marlene Dietrich féin a rinne páirt an phríomhcharachtair mhná. Múinteoir dian é an tOllamh Unrat, agus cnagaois aige cheana féin, ach lá amháin, tugann sé teasghrá do chailín ceabairé, Lola, agus déanann sé dearmad is neamhshuim de nósanna an fhir mheasúil go hiomlán.

 

geoid (an gheoid, na geoide) – Is éard atá i gceist leis an ngeoid ná samhail de dhromchla an Domhain atá bunaithe ar an domhantarraingt agus an dóigh a n-athraíonn sí ó áit go háit. Tá an gheoid níos leibhéalta ná fíordhéanamh an Domhain, ach tá sí i bhfad níos neamhrialta ná an eileapsóid thagartha, arb í an tsamhail shiméadrach mhatamaiticeach de dhromchla ár bpláinéid í.

 

Glactar leis go mbeadh droim na n-aigéan ag cloí leis an ngeoid, dá mbeadh an t-uisce iontu ar aon dlús ar fud an domhain, agus dá mbeadh na haigéin saor ó oibriú na haimsire, na taoide agus na sruthanna farraige – is é sin dá mbeadh an domhantarraingt ag múnlú na n-aigéan beag beann ar imthoscaí eile.

 

Coincheap tábhachtach í an gheoid i gcúrsaí tíreolaíochta, geolaíochta, léarscáilíochta agus geodasaíochta.

 

grianghaoth (an ghrianghaoth, na grianghaoithe) - Grianghaoth a thugtar ar an sruth cáithníní a thagas as an nGrian. Den chuid is mó, prótóin agus leictreoin atá sa ghrianghaoth agus iad chomh saibhir i bhfuinneamh cinéiteach (is é sin, fuinneamh gluaiseachta) is gur féidir leo éalú ó imtharraingt na Gréine. Aithnítear tionchar na grianghaoithe ar a lán bealaí, mar shampla, is éard atá i gceist leis na Saighneáin (an Chaor Aduaidh, an aurora borealis) ná an ghrianghaoth ag bualadh faoi na hadaimh ocsaigine agus nítrigine in uachtar an atmaisféir.

 

Is léir go bhfuil grianghaoth, nó réaltghaoth, ag na réaltaí eile freisin.

 

halaigin (an halaigin, na halaigine; na halaiginí) - Is iad na halaiginí na dúile i seachtú príomhghrúpa an tábla pheiriadaigh. Tá seacht leictreon ar an sceall is faide amuigh acu, agus na scealla is cóngaraí don núicléas tá siad lán. Mar sin, is dual do na dúile seo an t-ochtú leictreon a fháil ar iasacht ó dhúil éigin is leictridheimhní ná iad, le hochtréad iomlán leictreon a fháil ar an sceall is faide amuigh. Is iad na halaiginí an fluairín, an clóirín, an bróimín, an t-iaidín agus an t-astaitín, ach is dúil radaighníomhach éagobhsaí é an t-astaitín nach féidir mórán a fháil amach faoina saintréithe ceimiceacha.

 

Téann na halaiginí i gcomhdhúil leis an hidrigin le halaiginídí hidrigine a dhéanamh. Is gáis iad na halaiginídí hidrigine, agus iad sothuaslagtha san uisce. Is aigéid láidire iad agus mar sin, is nimheanna dainséaracha iad a dhéanann an-dochar do na scamhóga.

 

hidrigin (an hidrigin, na hidrigine) - Is í an hidrigin an dúil cheimiceach is éadroime agus is simplí ó thaobh an struchtúir de. Níl in adamh na hidrigine ach aon phrótón amháin agus aon leictreon amháin, go bunúsach, ach amháin go bhfuil dhá iseatóp tearca ag an dúil seo, a bhfuil ainmneacha dá gcuid féin orthu: an deoitéiriam, a bhfuil prótón amháin agus neodrón amháin ina núicléas, agus an tritiam, a bhfuil prótón amháin agus dhá neodrón ina núicléas. Iseatóp radaighníomhach é an tritiam. Neamh-mhiotal í an hidrigin, cé go bhfuil sí in aon ghrúpa leis na miotail alcaileacha i dtábla peiriadach na ndúl. Sna comhdhúile a bhíos aici leis na neamh-mhiotail eile, ceanglaíonn sí nasc comhfhiúsach leo, agus is í an uimhir ocsaídiúcháin is tipiciúla a bhíos aici ná +1, ó nach bhfuil sé ar na neamh-mhiotail is leictridhiúltaí amuigh.

 

Is gás gan dath gan bholadh í an hidrigin le teocht an tseomra agus faoi ghnáthbhrú an aeir, nuair atá sí ina dúil aonraithe. Tá an gás sin comhdhéanta as móilíní dhá adamh. Ní féidir a rá go mbeadh nimh inti i gciall cheart an fhocail, ach is léir go dtachtann an hidrigin ghlan an duine, cosúil le gach gás eile seachas an ocsaigin.

 

Tá sé de chlaonadh sa hidrigin imoibriú le dúile leictridhiúltacha cosúil leis an ocsaigin, agus mar sin, is dual do mheascán na hidrigine is na hocsaigine pléasc a dhéanamh, chomh fíochmhar is a théann an hidrigin trí thine. Tá lasair na hidrigine beagnach dofheicthe, cé gur féidir beagáinín den chorcra a shonrú inti. Cuireann seo leis an dainséar atá i ndóiteán hidrigine: is deacair é a aithint in am.

 

Is é an t-uisce - ocsaíd na hidrigine - an chomhdhúil is tábhachtaí dá bhfuil ag an hidrigin, gan amhras. Má chuirtear hidrigin trí thine, is é an t-uisce a gheofar. Is ábhar tábhachtach tógála é an t-adamh hidrigine sna comhdhúile orgánacha, ach tá a lán comhdhúile neamhorgánacha ag an hidrigin freisin, ar ndóigh. Na comhdhúile atá ag an hidrigin leis na halaiginí, is gáis nimhe iad le teocht an tseomra, agus iad ina n-aigéid láidire sa tuaslagán uisce. Is í clóiríd na hidrigine an ceann is tábhachtaí acu. Tugtar aigéad hidreaclórach ar thuaslagán na clóiríde seo.

 

Má théann an hidrigin i gcomhdhúil le dúil is ísle leictridhiúltacht ná í, gheofar hidríd, agus is í an uimhir ocsaídiúcháin atá ag an hidrigin ina leithéid ná -1. Bíonn na hidrídí seo an-éagobhsaí, áfach, agus is dual dó imoibriú a dhéanamh leis an uisce. Gás hidrigine agus hiodrocsaíd is torthaí don chineál sin imoibriúcháin de ghnáth.

 

ian (an t-ian, an iain; na hiain, na n-ian) - Tugtar ian ar an adamh nó ar an ngrúpa adamh a bhfuil lucht leictreach aige. Tugtar caitiain ar na hiain a bhfuil lucht leictreach deimhneach acu, agus is ainiain iad na hiain a bhfuil lucht leictreach diúltach acu. Aomann an dá shaghas lucht leictreach a chéile, agus mar sin, is dual don dá shórt iain dul le chéile i gcomhdhúile ianacha. Mar shampla, tá an gnáthshalann, an chlóiríd sóidiam, comhdhéanta as iain dhiúltacha chlóiríde agus iain dheimhneacha sóidiam.

 

iarann (an t-iarann, an iarainn) - Is é an t-iarann dúil cheimiceach uimhir a 26. Miotal liathgheal atá ann, ach tagann meirg (smúid ruadhearg ocsaíde) air go luath faoi thionchar an aeir agus an uisce. Is iad +2 agus +3 na staideanna ocsaídiúcháin is minice a bhíos ag an iarann, agus is ar an dath ruadhearg a aithnítear an uimhir ocsaídiúcháin is airde acu seo. I gcomhdhúile áirithe, áfach, is féidir staid ocsaídiúcháin eile a bheith ag an iarann. Baintear úsáid fhorleathan as an iarann mar amhábhar, ach de ghnáth, cuirtear breiseáin leis lena dhéanamh níos daingne agus a dhíonadh ar mheirg. Go tipiciúil, measctar codán áirithe carbóin tríd an iarann, agus tugtar cruach (an chruach, na cruach) ar an iarann a bhfuil carbón curtha leis. Is féidir, áfach, saintréithe na cruach a athrú ar an dúrud dóigheanna ach an miotal ceart a mheascadh tríthi, agus mar sin a fhaightear cineálacha speisialta cruach le freastal ar éilimh agus riachtanaisí éagsúla.

 

iarmhairt Purkinje – Is éard atá i gceist le hiarmhairt Purkinje ná an dóigh a dtéann an tsúil in oiriúint an dorchadais, agus an t-athrú a thagas ar íogaireacht na súile do na dathanna éagsúla. Tá dhá chineál cealla i reitine na súile, mar atá, slatchealla agus cónchealla. Is iad na cónchealla a aithníos na dathanna, ach is iad na slatchealla is íogaire don tsolas ar fad. Mar sin, nuair a bhíos dorchadas ann is iad na slatchealla amháin atá ag obair, agus ní féidir leis an tsúil mórán de na dathanna a aithint: tá sé fágtha i dtuilleamaí na codarsnachta amháin.

 

Tá sé tábhachtach a thuiscint nach ionann íogaireacht na súl do gach dath. Feictear don tsúil go bhfuil dath áirithe níos ”gile” ná dath eile nó a mhalairt. Mar shampla, sílimid go bhfuil an dath buí níos ”gile” ná an dath dearg, toisc go bhfuil an tsúil níos íogaire don bhuí.

 

Is é an scéal, anois, nach ionann uasmhéid na híogaireachta ag na slatchealla agus ag na cónchealla. Athraíonn uasmhéid íogaireachta na súile go léir i dtreo uasmhéid na slatcheall sula n-imeoidh aithint na ndathanna go léir – is é sin, i dtreo na huaine nó an ghoirm. Mar sin, an chodarsnacht atá idir dhá dhath le teacht an dorchadais, is féidir go bhfuil sí bun os cionn leis an gcodarsnacht atá eatarthu le solas an lae. Sin é iarmhairt Purkinje.

 

Fuair an iarmhairt a hainm ó Jan Evangelista Purkyně, anatamaí Seiceach a mhair ón mbliain 1787 go dtí an bhliain 1869. Leagan Gearmáinise dá shloinne é ”Purkinje” agus é le feiceáil go minic i gcoimhthéacs na heolaíochta.

 

Io - Ceann de ”ghealacha Galileo” í Io, is é sin, ceann de shatailítí móra Iúpatair. Tá Io timpeall ar trí mhíle, sé chéad, dhá fhichead ciliméadar ar trastomhas, agus í ag fithisiú a príomhaigh níos cóngaraí ná aon cheann eile de ghealacha Galileo.

 

Is é an bolcánachas a thabhaigh a clú d'Io, nó tá sí ar coipeadh le laibhe. Is í imtharraingt na ngealach mór eile de chuid Iúpatair, chomh maith le himtharraingt an phríomhaigh féin, a fhágas Io mar sin: go bunúsach is iad na fórsaí taoide is cúis leis an mbolcánachas sin, agus na reanna neimhe eile ag iomaíocht le chéile ag iarraidh Io a tharraingt a mbealach féin.

 

Is minic a dhealraítear Io le píotsa: is iad na bolcáin na ”slisní tráta”, agus an chuid is mó den ghealach chomh buí le cáis – sulfar is cúis leis an dath seo.

 

Iúpatar (Iúpatar, Iúpatair) - Is é Iúpatar an pláinéad is mó inár ngrianchóras, agus is gásfhathach é. Is féidir sonrú a chur ann gan dul i dtuilleamaí teileascóip, agus bhí aithne ag na sean-Rómhánaigh féin air: ba iadsan a bhaist an t-ainm sin air, ainm an dé is cumhachtaí i seanchreideamh na Róimhe. Tá mais Iúpatair breis is trí chéad oiread níos mó ná mais an Domhain, agus is ionann a thrastomhas agus trastomhas an Domhain méadaithe faoina haon déag. Is ionann mais Iúpatair agus mais na bpláinéad is na ngealach eile sa Ghrianchóras méadaithe faoina dó go leith. Mar sin, tá an pláinéad seo as pabhar mór i gcoibhneas na reann neimhe eile a théann timpeall na Gréine. Tá a lán gealach ag fithisiú Iúpatair féin, agus creidtear gur cóiméid nó astaróidigh a bhí i gcuid mhór acu i dtosach agus gur cheap Iúpatar ar a gcamchuairt iad.

 

Is é tuairim a lán saineolaithe gurb é Iúpatar ”folúsghlantóir an Ghrianchórais” a ghlacfas chuige na cóiméid is na hastaróidigh dhainséaracha sula dtiocfaidh siad ag bagairt ar an Domhan. Níltear ar aon bharúil faoin teoiric seo, ach tá fianaise áirithe phraiticiúil ann: i mí Iúil 1994, bhí na réalteolaithe in ann súil a choinneáil ar an dóigh ar bhuail an cóiméad úd Shoemaker-Levy a Naoi faoin bpláinéad. Stróic imtharraingt Iúpatair an cóiméad as a chéile ar dtús, agus bhí na bloghanna ag dul timpeall an phláinéid ar feadh tamaill sular tháinig siad anuas ón bhfithis ceann i ndiaidh a chéile. Sa mhatalang seo scaoileadh saor le fuinneamh a sháródh buamaí adamhacha an chine dhaonna go léir.

 

Tá réimse mór maighnéadach ag Iúpatar, agus é an-fhadaithe faoi bhrú na grianghaoithe: deirtear, fiú, go bhfuil ”maighnéadeireaball” ag an bpláinéad, agus é ag sroicheadh thar Shatarn amach. Tarchuradóir láidir raidió é an réimse maighnéadach seo freisin, agus ag minicíochtaí áirithe sáraíonn sé an Ghrian féin.

 

Mar is dual don ghásfhathach, ní féidir an cheist a fhreagairt go sásúil, cá bhfuil dromchla Iúpatair, nó má théann muid síos ó imeall an atmaisféir, ní thiocfaidh muid ach ar thuilleadh de na gáis chéanna atá le fáil san atmaisféar féin, ach amháin go n-iompóidh siad ina leacht nuair a thiocfas muid sách domhain isteach.

 

Is iad fáinní Shatarn is mó ar chuala muid iomrá orthu, ach tá fáinní cosúil leosan ag Iúpatar freisin, cé nach bhfuil siad chomh cuidsúlach céanna. Le fírinne, níl iontu go bunúsach ach dusta is deannach. Ba é an taiscéalaí spáis Voyager a hAon a d'aithin fáinní Iúpatair, thiar sa bhliain 1979. Glactar leis go bhfuil ceithre fháinne ann: an ”Fáinne Luain”, an ”Príomhfháinne”, agus dhá ”Fháinne Scáineacha”, mar atá, Fáinne Scáineach Amalthea agus Fáinne Scáineach Thebe. Tá an Príomhfháinne ag dul timpeall ar an bpláinéad in aice le fithis na gealaí úd Adrastea, agus an chuma ar an scéal go bhfuil Adrastea ina ”gealach tréadaíochta” ag an bhfáinne sin, is é sin, go bhfuil an fáinne ag brath ar imtharraingt na gealaí sin lena chuma a choinneáil. Cosúil leis sin, tá na fáinní scáineacha i dtuilleamaí na ngealach úd Amalthea agus Thebe, agus tá gealacha tréadaíochta den chineál chéanna le fáil i gcóras fáinní Shatarn freisin. Maidir leis an bhFáinne Luain, is é an fáinne is cóngaraí don phláinéad, agus é ar déanamh taoschnó (is é sin dónat).

 

 

leictrealú (an leictrealú, an leictrealaithe) - Is éard atá i gceist leis an leictrealú ná próiseas ina soláthraítear leictreoin don dúil is leictreadheimhní sa chomhdhúil agus ina mbaintear leictreoin den dúil is leictreadhiúltaí acu, ionas go ndealaítear an dá dhúil ó chéile. Is féidir triail a bhaint as an leictrealú sa bhaile féin: má mheasctar cuid mhaith gnáthshalainn, nó clóiríd sóidiam, trí uisce, is féidir hidrigin agus clóirín a tháirgeadh trí leictrealú an tuaslagáin seo. Má sháimid dhá leictreoid isteach ann - is féidir linn leictreoidí a dhéanamh as dhá bharra graifíte a cheanglaítear le sreanga leictreacha de phoil an ghnáthchadhnra - feicfidh muid bolgáin bheaga gháis ag foirmiú timpeall na leictreoidí.

 

San ócáid áirithe seo, beidh na hiain dheimhneacha sóidiam ag tarraingt ar an gcatóid, nó ar an leictreoid atá faoi lucht diúltach leictreachais, agus na hiain chlóiríde á haomadh ag an leictreoid eile, agus í faoi lucht deimhneach. Bainfidh an anóid na leictreoin bhreise de na hiain chlóiríde, ionas go gcruthaítear clóirín i bhfoirm dúile. Ag an gcatóid, gheobhaidh na hiain sóidiam na leictreoin a iompóidh ina n-adaimh shóidiam iad. Is dual don tsóidiam, ar miotal alcaileach é, imoibriú leis an uisce ar an toirt, ionas go bhfaighfear hiodrocsaíd sóidiam agus hidrigin. Is í an hidrigin an gás a chruthaítear timpeall na catóide, agus clóirín atá i gceist ag an leictreoid eile.

 

Is féidir a rá go bhfuil dainséar áirithe ag roinnt leis an turgnamh seo, áfach. Má bhaineann tú triail as, is fearr duit éirí as chomh túisce is a aithneos tú go bhfuil an trealamh ag obair. Is féidir leis an mbeagán féin den chlóirín dochar a dhéanamh do do scamhóga, go háirithe mura bhfuil aeráid mhaith agat. Thairis sin beidh an tuaslagán uisce saibhir i hiodrocsaíd sóidiam, nó sóid loiscneach, bun láidir a chreimeas an craiceann agus na fíocháin bheo eile.

 

Úsáidtear leictrealú go forleathan sa tionsclaíocht le dúile éagsúla a aonrú le haghaidh úsáide sa teicneolaíocht - alúmanam, mar shampla. Is í an bháicsít an mianra is tábhachtaí mar fhoinse alúmanaim, agus is éard atá ann ó thaobh na ceimice de ná seiscea-ocsaíd alúmanaim (tá dhá ian alúmanaim ann in aghaidh an trí ian ocsaíde). Má leictrealaítear báicsít, is éard a gheofar ná alúmanam agus ocsaigin, mar sin.

 

Níl an bháicsít intuaslagtha san uisce, áfach, agus dá mbeadh féin, tharlódh an rud céanna do na hadaimh alúmanaim ag an gcatóid agus a tharlaíos do na hadaimh shóidiam, is é sin, d'imoibreoidís leis an uisce le gás hidrigine a dhéanamh agus iad ag iompú ina n-iain arís. Tá leáphointe na trí-ocsaíde alúmanaim chomh hard is nach bhfuil sé praiticiúil í a leá le haghaidh leictrealú. Is éard a dhéantar, mar sin, ná an bháicsít a thuaslagan i gcrióilít leáite.

 

Mianra alúmanaim eile í an chrióilít a bhfuil a leáphointe i bhfad níos ísle ná leáphointe na trí-ocsaíde alúmanaim, agus an trí-ocsaíd intuaslagtha inti. Mar sin, is féidir alúmanam a aonrú ón mbáicsít trí mheascán leáite na báicsíte agus na crióilíte a leá. Is í an chomhdhúil cheimiceach atá sa chrióilít ná heicseafluairíd tríshóidiam alúmanaim, nó heicseafluaralúmanáit tríshóidiam, Na₃AlF₆. Ar na saoltaibh seo, ní úsáidtear crióilít nádúrtha in aonrú alúmanaim a thuilleadh, chomh tearc is atá sí sa dúlra; tá sé níos saoire an heicseafluaralúmanáit sin a tháirgeadh as mianraí eile.

 

leictreon (an leictreon, an leictreon; na leictreoin, na leictreon) - Ceann de na buncháithníní é an leictreon, agus áirítear ar na leaptóin, ar na buncháithníní éadroma, é. In éineacht leis na núicléóin, is é sin, na prótóin is na neadróin, tá na leictreoin riachtanach mar bhloic thógála don damhna mar is aithnid dúinn é. Tá an t-adamh comhdhéanta as an núicléas, a bhfuil na prótóin is na leictreoin ann, agus as an néal leictreon timpeall ar an núicléas.

 

Tá guairne ag na leictreoin. Is éard atá i gceist leis an nguairne ná ceann de na hairíonna fisiceacha, cineál móiminteam uilleach, a chuirtear in iúl go minic mar ”chineál rothlú timpeall na haise”, cé nach ionann go hiomlán í, ó thaobh na matamaitice de, agus an rothlú timpeall na haise a dhéanfadh réad macrascópach. I néal leictreon na n-adamh, bíonn na leictreoin innealta go néata ina leictreondíseanna, agus guairne an dá leictreon i ndís den chineál seo ag neodrú a chéile. Fithiseán a thugtar ar an gcuid den néal leictreon is ”lóistín” d'aon leictreondís amháin, agus na fithiseáin féin tá siad scaipthe ar leibhéil éagsúla fuinnimh. Na leibhéil fuinnimh seo, arís, is cineál ”fo-scealla” iad do na leictreonscealla, as a bhfuil néal leictreon an adaimh comhdhéanta.

 

Is í gluaiseacht na leictreon is cúis leis an sruth leictreach. Nuair a thosaigh na daoine ag fáil tuisceana ar an leictreachas, shocraigh na heolaithe go bhfuil an sruth leictreach ag dul ón bpol deimhneach go dtí an pol diúltach. Ní raibh ann go bunúsach ach sórt comhthuiscint áisiúil nó caighdeánú a chuidigh le heolaithe ó thíortha éagsúla ciall a bhaint as saothar a chéile. Tá a fhios againn anois go bhfuil sruth na leictreon ag dul a mhalairt de bhealach sa chiorcad leictreach - tá an lucht deimhneach leictreachais agus an lucht diúltach leictreachais ag aomadh a chéile agus ag tarraingt i dtreo a chéile, agus mar sin, is dual do na leictreoin dul ag triall ar an bpol deimhneach, ós rud é go bhfuil lucht diúltach acu féin.

 

Neodraíonn lucht diúltach an leictreoin lucht deimhneach an phrótóin. Mar sin, is ionann líon na leictreon agus líon na bprótón san adamh, mura bhfuil nasc ceimiceach ar bith ceangailte ag an dúil le haon dúil eile. Má cheanglaíonn an dá dhúil nasc comhfhiúsach, beidh leictreondís amháin i bpáirt acu. Má cheanglaíonn siad nasc ianach, gheobhaidh an dúil is leictridhiúltai acu leictreon amháin ar iasacht, ionas go n-iompóidh an t-adamh ina ainian, agus tabharfaidh an dúil is lú leictridhiúltacht leictreon amháin uaidh, ionas go n-iompóidh an t-adamh ina chaitian.

 

leictridhiúltacht (an leictridhiúltacht, na leictridhiúltachta) - Is éard atá i gceist leis an leictridhiúltacht ná an claonadh atá i ndúil áirithe leictreoin a ghlacadh chuici i gcomhdhúil cheimiceach, ionas go bhfaighidh an dúil lucht diúltach leictreachais sa chomhdhúil. Is iad na neamh-mhiotail, na halaiginí ach go háirithe, is leictridhiúltaí, agus is iad na miotail, na miotail alcaileacha thar aon chineál miotal eile, na dúile is ísle leictridhiúltacht, nó na dúile is leictridheimhní - is é sin, tá sé de chlaonadh iontu leictreoin a thabhairt uathu sna comhdhúile, ionas go bhfaighidh siad lucht deimhneach.

 

litriú (an litriú, an litrithe) - Is é an litriú nó an ceartlitriú ná an dóigh cheart le fuaimeanna na teanga labhartha a chur in iúl i bhfoirm scríofa. Tugtar litriú foghraíochta nó litriú fóinéimeach ar an gcineál litriú atá ag iarraidh na fuaimeanna a chur in iúl chomh cruinn agus is féidir, ionas go bhfreagraíonn gach litir (gach carachtar san aibítir) d'fhuaim nó d'fhoghar amháin - d'fhóinéim amháin, mar a deir béarlagair na saineolaithe. Litriú sanasaíochta atá i gceist má dhéantar iarracht aird a thabhairt ar bhunús stairiúil na bhfocal (ar shanasaíocht na bhfocal) agus ar an ngaol nó ar an mbaint stairiúil atá ag focail áirithe le chéile, fiú nuair nach bhfuil an gaol sin le cloisteáil sa chaint a thuilleadh. Litriú morfafóinéimeach é an litriú a chuireas béim ar struchtúr inmheánach na bhfocal, ionas gur féidir na hiarmhíreanna, na réimíreanna agus na tamhain a aithint thar a chéile sa teanga scríofa, cé go n-imríonn siad tionchar ar fhuaimniú a chéile sa teanga labhartha. Litriú stairiúil é an litriú a choinníos cuimhne ar fhoirm stairiúil na bhfocal, beag beann ar na hathruithe a tháinig ar na focail sa chaint.

 

Go praiticiúil, is dual do litriú na teanga tipiciúla bheith idir eatarthu idir na córais seo go léir. Mar shampla, an litriú a bhí sách fóinéimeach i dtús, is minic a chloítear leis thar na céadta bliain agus an teanga labhartha ag athrú, ionas go mbeidh an litriú sa deireadh níos cosúla le litriú sanasaíochta nó le litriú morfafóinéimeach.

 

macrascópach - Rudaí macrascópacha iad na rudaí is féidir leat a fheiceáil le do shúile cinn, gan dul i muinín an mhicreascóip.

 

meán-aimhrialtacht (an mheán-aimhrialtacht, na meán-aimhrialtachta) – Comhordanáid (”aimhrialtacht”) í an mheán-aimhrialtacht atá de dhíth le háit an réid neamhaí ar fhithis éilipseach Kepler a shainmhíniú. Murab ionann agus an dá aimhrialtacht eile, ní uillinn í an mheán-aimhrialtacht, cé go dtomhaistear in aonaid stua í, cosúil le huillinn. Tá an mheán-aimhrialtacht ag brath ar an achar a scuab an líne ón réad go dtí an fócas den éilips ón uair dheireanach a chuaigh an réad thart le garphointe na fithise. Is iad íosmhéid agus uasmhéid na meán-aimhrialtachta ná 0 raidian agus 2π raidian. Aonad stua é an raidian. Is ionann an raidian agus timpeall ar 57.295 céim stua, nó an stua a fhreagraíos do gha an chiorcail.

 

mearcair (an mearcair, an mhearcair) - Is é an mearcair an t-aon mhiotal amháin atá ina leacht le teocht an tseomra agus faoin ngnáth-aerbhrú. Tugtar airgead beo air freisin. Go dtí le déanaí, d'úsáidtí mearcair go han-choitianta sna teirmiméadair agus sna manaiméadair, is é sin, in ionstraimí tomhaiste aerbhrú agus teochta. Tá an mearcair agus comhdhúile an mhearcair chomh nimhiúil don duine agus don dúlra agus go bhfuiltear ag éirí astu inniu, ámh. Tá an mearcair in aon ghrúpa leis an gcaidmiam agus leis an tsinc i dtábla peiriadach na ndúl.

 

Tugtar malgaim (an malgam, an mhalgaim; na malgaim, na malgam) ar chóimhiotail an mhearcair, agus baintear úsáid as malgam an airgid ghil san fhiaclóireacht. Is féidir an chuid is mó de na miotail a mhalgamú (a chóimhiotalú leis an mearcair), ach is eisceachtaí iad an t-iarann agus an platanam, ar a laghad.

 

Trom-mhiotal é an mearcair agus bíonn a chuid comhdhúl díobhálach dainséarach don duine, do chóras na néaróg ach go háirithe: bhainfeadh an nimhiú mearcair an lúth as do chuid géag i bhfad sula maródh sé thú. Sampla uafásach de chontúirtí an mhearcair é scéal Bhá Minamata sa tSeapáin a chuaigh ar fud an domhain thiar sna caogaidí. Bhí monarcha cheimiceach de chuid an chomhlachta úd Chisso suite in aice leis an mbá seo a chuir an t-uisce ó mhaith lena cuid truailleán, nó ní dhearna an comhlacht iarracht ar bith leis an nimh a bhaint den uisce fuíll. Carnadh an mearcair sna héisc agus sna sliogéisc, agus muintir Minamata á n-ithe – ní mór cuimhne a choinneáil air gur cuid lárnach de bhia thraidisiúnta na Seapáine torthaí na farraige, idir iasc, sliogiasc, agus fheamainn. Bhí an truaillitheoireacht seo ag dul ar aghaidh ó na tríochaidí anuas, agus nuair a fuair an saol mór amach fúithi, bhí ródach uafásach déanta cheana féin.

 

Tá dhá staid ocsaídiúcháin ag an mearcair, +1 (comhdhúile mearcarúla) agus +2 (comhdhúile mearcaracha). Glactar leis go bhfuil nasc idir dhá adamh mearcair san ian mearcarúil – mar sin, is í an fhoirmle is cruinne ná Hg₂²⁺, seachas Hg⁺. Bíonn na comhdhúile mearcarúla réasúnta éagobhsaí, áfach, agus claonadh iontu chun díréiriú a dhéanamh – is éard is ciall le díréiriú ná go n-ocsaídítear leath na n-ian go hiain mhearcaracha, Hg²⁺, agus go ndí-ocsaídítear an chuid eile go mearcair miotalach, Hg.

 

Is dócha gurb é an chlóiríd mhearcarúil HgCl, nó Cl-Hg-Hg-Cl, an ceann is tábhachtaí de na comhdhúile mearcarúla. Tugtar calaiméal (an calaiméal, an chalaiméil) uirthi freisin. Úsáidtear sna leictreoidí é, nó is caighdeán maith tagartha sa leictriceimic é. Ba ghnáth calaiméal a úsáid i bpurgóidí éagsúla mar chineál cógas fadó, rud a scanródh dochtúirí ár linne.

 

Maidir leis na comhdhúile mearcaracha, tá siad i bhfad níos líonmhaire ná na comhdhúile mearcarúla: samplaí iad an ocsaíd HgO, an tsuilfíd HgS, agus a lán eile. Ceann acu an fhulmanáit mhearcair, Hg(CNO)₂, ábhar pléascach a úsáidtear i gcaipíní pléasctha – is é sin, mar phléascán príomhúil, le hábhair phléascacha eile a mhadhmadh.

 

Sna laethanta a bhí, bhíodh lucht déanta na hataí ag úsáid na níotráite mearcaraí, Hg(NO₃)₂, le feilt a dhéanamh den fhionnadh. Ba é ba thoradh dó seo ná síor-nimhiú mearcair a chuaigh go dona i bhfeidhm ar an inchinn agus ar an néarchóras. Sin é an tuige go ndeirtear mad as a hatter – chomh craiceáilte leis an haitéir – as Béarla: bhíodh na haitéirí á n-iompar mar a bheadh galar intinne orthu, ach le fírinne, galar inchinne a bhí i gceist a tholg siad ón mearcair.

 

NCG: Giorrúchán é seo a sheasas do na focail Nua-Chatalóg Ghinearálta. Seo an leagan Gaeilge – is é an giorrúchán Béarla ná NGC, ó na focail New General Catalogue. Catalóg réalteolaíochta atá ann agus ní féidir a rá go mbeadh sí chomh nua is a thugas an t-ainm le fios, nó is sa bhliain 1888 a foilsíodh an chéad uair í. Ba é John Dreyer, réalteolaí Éireannach de phór na Danmhairge, a d'eisigh an chatalóg, agus é ag tarraingt go mór ar obair William Herschel roimhe. Baintear úsáid as an Nua-Chatalóg Ghinearálta i gcónaí, ach is follasach go raibh a lán athruithe de dhíth idir an dá linn. Tá leaganacha leasaithe éagsúla ar fáil inniu, agus d'fhoilsigh Dreyer féin cúpla ”catalóg innéacsaithe” nó Index Catalogue (IC) le botúin an chéad eagráin a cheartú.

 

ocsaídiú (an t-ocsaídiú, an ocsaídithe) nó ocsaídiúcháin (an t-ocsaídiúchán, an ocsaídiúcháin) – Is éard atá i gceist leis an ocsaídiú ná próiseas ceimiceach ina dtugann dúil áirithe leictreoin ar iasacht uaithi agus í ag dul i gcomhdhúil le dúil eile. Sa cheimic orgánach, tugtar ocsaídiú ar an dóigh a n-ardaítear uimhir ocsaídiúcháin an adaimh charbóin i bhfeidhmghrúpa na comhdhúile. Mar shampla, is féidir an t-eatánól CH₃CH₂OH, ar alcól é, a ocsaídiú go haicéataildéad CH₃C(H)O, ar aildéad é, agus ansin, is féidir an t-aildéad seo a ocsaídiú go haigéad aicéiteach CH₃C(O)OH.

 

ocsaigin (an ocsaigin, na hocsaigine) - Is í an ocsaigin dúil cheimiceach uimhir a hocht i dtábla peiriadach na ndúl. Le teocht an tseomra agus faoi gnáthbhrú an aeir, is gás gan dath í, agus í an-fhonnmhar chun imoibriúcháin leis na dúile eile. Is ocsaídeoir láidir í an ocsaigin, ní nach ionadh, ós as an ocsaigin a fuarthas an téarma sin ”ocsaídiú” freisin. Is éard atá i gceist leis an tine agus an dóiteán ná imoibriú na hocsaigine le dúile eile, ionas go gcruthaítear ocsaídí, is é sin, comhdhúile ina bhfuil an ocsaigin ar an dúil is leictridhiúltaí. Níl ach an fluairín níos leictridhiúltaí ná an ocsaigin, agus mar sin, is ocsaídí iad formhór mór na gcomhdhúl ocsaigine.

 

Tá an ocsaigin ar an dara gás is flúirsí in atmaisféar an Domhain, agus an nítrigin ar an ngás is coitianta. Maolaíonn an nítrigin ar fhonn imoibriúcháin na hocsaigine, nó mura mbeadh san aer ach ocsaigin, d'fhéadfadh na miotail féin dul trí thine. Má chuirtear tairne iarainn, cuir i gcás, i gcoimeádán glanocsaigine, is féidir an tairne sin a chur trí thine mar a bheadh cipín adhmaid ann.

 

Shílfeá nach féidir don ocsaigin bheith nimhiúil ná dochrach don duine, ós rud é go bhfuil soláthar ocsaigine géar-riachtanach dó, ach le fírinne, má tá an ocsaigin ag teacht isteach faoi bhrú atá níos mó ná brú na hocsaigine sa ghnáthaer, is féidir di cineál nimhiú a tharraingt ar an duine. Is iad na tumadóirí scúba is mó a bhíos thíos leis an mbagairt seo, ós rud é go bhfuil siad faoi bhrú ard an uisce a oibríos ar an ngás a análaíos siad. Tugtar hipearocsacht ar an nimhiú ocsaigine.

 

Tá an ghnáthocsaigin comhdhéanta as móilíní dhá adamh - mar sin, tugtar dé-ocsaigin ar an ngnáthocsaigin go minic. Tá allatróp eile ag an ocsaigin, an trí-ocsaigin nó an t-ózón (an t-ózón, an ózóin), a bhfuil a mhóilíní comhdhéanta as trí adamh ocsaigine. Is nimh é an t-ózón don duine, cé go bhfuil an ciseal ózóin in uachtar an atmaisféir ina sciath chosanta thábhachtach ar an radaíocht ultraivialait. Greannaíonn an t-ózón na scamhóga, cosúil leis an gclóirín. Tá an glanózón claonta chun pléasctha freisin. Tá dath gorm san ózón, go háirithe nuair atá sé ina leacht nó ina sholad, agus is féidir an t-ózón a aithint ar an mboladh a chuirfeadh an clóirín i gcuimhne duit. Bíonn boladh an ózóin as na gléis leictreacha uaireanta, mar shampla. Baintear úsáid as an ózón nuair a bhíos ocsaídeoir láidir de dhíth, agus is minic a úsáidtear in íonú uisce é freisin, leis na baictéir a mharú.

 

ollphléasc (an ollphléasc, na hollphléisce) nó olltailm (an olltailm, na holltailme) - Is í an ollphléasc nó an olltailm an phléasc mhór a chuir tús leis an Ollchruinne.

 

ózaiceirít (an ózaiceirít, na hózaiceiríte) - Is éard atá san ózaiceirít ná cineál céir nádúrtha atá le fáil sa talamh cosúil leis an artola. Ina lán teangacha tugtar céir thalún uirthi. Tá sí comhdhéanta as hidreacarbóin éagsúla fhadslabhracha (is ionann í agus an pairifín ó thaobh na ceimice de, a bheag nó a mhór), agus boladh láidir aisti. As an Úcráin, as na ceantair timpeall Shléibhte Chairp, a thagas an chuid is mó den ózaiceirít trádála.

 

pailéagrafaíocht (an phailéagrafaíocht, na pailéagrafaíochta) - Is í an phailéagrafaíocht an brainse léinn a dhéanas taighde ar an dóigh ar athraigh cruth na litreach (cruth na gcarachtar san aibítir) i rith na gcéadta bliain. Bíonn scileanna pailéagrafaíochta de dhíth ar na teangeolaithe agus na focleolaithe agus iad ag iarraidh seanscríbhinní a léamh is a thuiscint. Is féidir leis an bpailéagrafaí lámhscríbhinní brionnaithe a aithint freisin. Má bhain an falsaitheoir úsáid as litreacha ó thréimhsí difriúla i stair na haibítre, is é an pailéagrafaí an duine is túisce a chuirfeas sonrú ina leithéid.

 

Pailis (an Phailis, na Pailise) nó Páilis (an Pháilis, na Páilise) - Is í an Phailis an teanga inar breacadh síos cuid mhór de scrioptúir naofa na mBúdaithe, an Tripitaka nó ”Scríbhinní na dTrí gCiseán” mar is féidir linn a thabhairt orthu as Gaeilge. Tá sí gaolmhar leis an tSanscrait, ach is ceann de na teangacha Pracraite í, is é sin, tá sí níos ”óige” agus níos cosúla leis na canúintí labhartha ná an tSanscrait. Teanga mharbh í an Phailis inniu, áfach, teanga nach bhfuil ag aon duine ó dhúchas, díreach cosúil leis an tSanscrait féin. Teireaváda a thugtar ar an gcineál Búdachais is mó a chuireas béim ar thábhacht na Pailise, agus is é an creideamh is láidire sa Chambóid agus sa Téalainn, mar shampla. Is é an sruth is coimeádaí sa Bhúdachas.

 

platanam (an platanam, an phlatanaim) - Is é an platanam an ceann is mó le rá de na miotail phlatanamchosúla, agus is é Pt an tsiombail a sheasas dó sna foirmlí ceimiceacha. Triathmhiotal atá ann agus é ar fáil ina dhúil sa dúlra. Fuair an platanam a ainm ó na conquistadores Spáinneacha, nó bhí siad ar lorg óir bhuí agus airgid ghil i Meiriceá Theas, agus iad míshásta leis an ”airgead beag” (platina, cf. plata, an focal Spáinnise ar ”airgead geal”) a thóg cuid acu in ainriocht an fhíor-airgid.

 

Le fírinne, áfach, is miotal iontach úsáideach é an platanam. Tá an platanam in ann cuid mhór hidrigine a ól chuige nó a shú isteach, agus mar sin, catalaíonn sé (is é sin, cuireann sé luas faoi) imoibriúcháin cheimiceacha a bhfuil an hidrigin páirteach iontu. Sin é an fáth a gcuirtear i dtiontóirí catalaíocha na ngluaisteán é, ach is féidir úsáid chosúil a bhaint as sna saotharlanna ceimiceacha freisin, ar acht is go bhfuil na ceimiceoirí, nó lucht a n-urraithe, sách saibhir le híoc as na gléis phlatanaim!

 

Is iad na staideanna ocsaídiúcháin a bhíos ag an bplatanam ina chuid comhdhúl ná +2 agus +4. Níl an platanam ró-araiciseach chun imoibriúcháin, ach is féidir é a thuaslagan in aqua regia te, is é sin, i meascán an aigéid hiodraclóraigh agus an aigéid nítrigh. Mar sin a fhaightear ian heicseaclóraplatanáite, PtCl₆^2-. Is í an staid ocsaídiúcháin atá ag an bplatanam san ian sin ná +4. Tá an t-ian seo le fáil sa chuid is úsáidí de chomhdhúile an phlatanaim.

 

Comhdhúil eile de chuid an phlatanaim é ”catalaíoch Adams”, arb ionann é agus dé-ocsaíd phlatanaim, PtO₂. Ní catalaíoch ann féin é, ach is dual dó ”platanam dubh” a dhéanamh, is é sin púdar fíneáilte platanaim a bhfuil an-chumas catalaíoch ann.

 

príomhach (an príomhach, an phríomhaigh; na príomhaigh, na bpríomhach) - An rinn neimhe a bhfuil satailít ag dul timpeall uirthi, deirtear gurb í príomhach a satailíte í. Is é an Domhan príomhach na Gealaí, agus is í an Ghrian príomhach an Domhain.

 

príomhsheicheamh (an príomhsheicheamh, an phríomhsheichimh) – Is iad na réaltaí príomhsheichimh na ”gnáthréaltaí” nach bhfuil ina bhfathaigh ná ina habhaic bhána. Má chuirtear sonraí na réaltaí go léir i gcóras déthoiseach comhordanáidí a thaispeánas an dóigh a bhfuil dath agus gile na réalta ag brath ar a chéile (is gnách léaráid Hertzsprung-Russell a thabhairt ar an gcineál sin learáide, ó ba iad an réalteolaí Danmhargach Ejnar Hertzsprung agus an Meiriceánach Henry Norris Russell a chéadcheap is a d'fhorbair an léaráid), feicfear banda mór dlúth ina bhfuil an chuid is mó de na réaltaí ar fáil – sin é an príomhsheicheamh.

 

Is gnách abhacréaltaí a thabhairt ar réaltaí an phríomhsheichimh, ach is úsáid é seo a chuirfeadh an tuata ar strae. Ní réaltaí príomhsheichimh iad na habhacréaltaí bána, mar shampla, ó tá siad i bhfad níos teo ná mar is dual do réaltaí príomhsheichimh ar aon mhéid leo.

 

Réaltaí aithnidiúla príomhsheichimh iad, mar shampla, an Ghrian, Sirius, Réalta Barnard, Procyon, Réalta Kapteyn, Altair, Vega, agus Fomalhaut.

 

Réalta Barnard – réalta bheag atá le feiceáil i réaltbhuíon Fhear na bPéisteanna, agus í suite faoi shé solasbhliana dínn. Chomh fann agus atá sí ní féidir í a aithint gan dul i dtuilleamaí teileascóip, cé go bhfuil sí chomh cóngarach sin. Réalta M-aicme í, is é sin, abhacréalta dhearg. Creidtear go bhfuil sí ar ceann de na réaltaí is sine sa réaltra s'againn: chomh fann fuar is atá sí, níl sí ach ag cráindó, agus mar sin, níl sí ag teacht i ndeireadh a cuid hidrigine ach go mall. Réalta shuntasach í mar sin féin, nó sáraíonn sí gach réalta eile ar dhualghluaisne. Fuair sí a hainm ón réalteolaí Meiriceánach Edward Emerson Barnard a chuir sonrú sa dualghluaisne sin sa bhliain 1916.

 

Réalta Kapteyn – réalta bheag atá le feiceáil i réaltbhuíon an Phéintéara, agus í suite faoi thrí solasbhliana déag dínn. Ba é an tOllannach Jacobus Kapteyn a chuir sna catalóga í sa bhliain 1898. San am sin ba í an réalta ba mó dualghluaisne amuigh. Abhacréalta dhearg í, díreach cosúil le Réalta Barnard. Dealraíonn sé go bhfuil cúpla pláinéad á fithisiú.

 

réaltra (an réaltra, an réaltra; na réaltraí, na réaltraí) - Is éard is réaltra ann ná crobhaing réaltaí, gáis agus deannaigh sa spás, agus í á coinneáil le chéile ag an imtharraingt. Tá an chuid is mó de dhamhna na hollchruinne comhchruinnithe sna réaltraí, agus an spás eatarthu beagnach folamh. Is é an réaltra ina bhfuil cónaí orainn féin ná Bealach na Bó Finne.

 

Is gnách na réaltraí a rangú de réir an déanamh atá orthu. Is iad na réaltraí bíseacha agus na réaltraí éilipseacha na cinn is feiceálaí, ach thairis sin, tá cineálacha eile ann, cosúil leis na réaltraí fáinne, nach bhfuil iontu ach fáinne réaltaí ag dul timpeall an lomnúicléis, agus na réaltraí lionsacha. Tá réaltraí neamhrialta ann chomh maith, réaltraí nach féidir a gcosúlacht a rangú de réir na ngnáthaicmí. Tá réaltraí abhaic ann freisin, agus iad i bhfad níos lú ná Bealach na Bó Finne agus na réaltraí móra eile. Mar sin féin, creidtear gurb iontu atá an chuid is mó de dhamhna na hOllchruinne, chomh líonmhar is atá siad.

 

Aicmítear Bealach na Bó Finne mar bhís bharrach, nó réaltra bíseach barrach. Is é sin, dá bhfeicfeá ón taobh amuigh é, is éard an déanamh a bheadh ar an réaltra ná barra mór ramhar a mbeadh núicléas (croí) an réaltra ina lár, agus géaga bíseacha an réaltra ag téacht as dhá cheann an bharra seo. Go dtí le déanaí, chreidtí go raibh ceithre mhórghéag ag ár réaltra, mar atá, Géag Pheirséis, Géag na hEala (ar a dtugtar Géag na Rialach freisin), Géag na Scéithe is na Croise (nó Géag an Cheinteáir), agus Géag an tSaighdeora agus na Cíle. Is é an chuma atá ag teacht ar an scéal inniu, áfach, nach bhfuil ach dhá mhórghéag ann - Géag Pheirséis agus Géag na Scéithe, na Croise is an Cheinteáir. Na géaga eile, is géaga beaga breise iad. Tá ár ngrianchóras féin suite i gceann de na mionghéaga, mar atá, Géag an Bhodaigh.

 

Creidtear go bhfuil dúpholl mór - an Díothóir Mór - i gcroí Bhealach na Bó Finne, agus ní rud as an ngnáth é ag na réaltraí. Bíonn na dúphoill i gcroíthe na réaltraí ag astú cineálacha éagsúla radaíochta, chomh maith le roiseanna damhna a bhrúchtann amach as poil an dúphoill. Tugtar scairdeanna coibhneasaíocha ar na roiseanna seo, toisc nach féidir a saintréithe a mhíniú gan dul i dtuilleamaí theoiric na coibhneasachta, an teoiric a thabhaigh a mhórchlú d'Albert Einstein. Más féidir roiseanna móra radaíochta nó damhna a aithint ag teacht as croí an réaltra, deirtear go bhfuil núicléas (croí) gníomhach ag an réaltra, agus tugtar réaltraí gníomhacha ar na cinn a bhfuil núicléas gníomhach acu.

 

Is féidir do dhá réaltra teacht chomh cóngarach dá chéile is go dtosóidh siad ag oibriú is ag dul i bhfeidhm ar a chéile. Is í an imtharraingt is cúis leis an idirghníomhaíocht seo. Dhá réaltra atá curtha as a riocht ag a chéile, is féidir dóibh luas mór a chur le foirmiú na réaltaí nua i scamall gáis a chéile. Tugtar réaltraí réaltroise ar réaltraí ina bhfuil na réaltaí nua ag teacht chun saoil mar sin, i bhfad níos luaithe ná sna gnáthréaltraí.

 

Réaltra an Ghuairneáin – leasainm an réaltra arb é réad uimhir a 51 i gcatalóg Messier, nó M51. Le fírinne dhá réaltra atá i gceist leis an réad sin, is é sin, Réaltra an Ghuairneáin (M51a) agus réaltra beag atá suite in aice leis, M51b. Glactar leis go bhfuil Réaltra an Ghuairneáin suite fiche-tríocha milliún solasbhliain uainn, ach bíonn na meastacháin an-éagsúil le chéile dháiríre. Tá an réaltra seo suite i réaltbhuíon na Madraí Fiaigh, agus is féidir é a aithint sna déshúiligh féin gan trácht ar theileascóp. Réaltra bíseach é Réaltra an Ghuairneáin agus is féidir a chuid géag a aithint go soiléir – deirtear gur réaltra ”dea-dheartha” atá ann. An réaltra beag úd M51b, áfach, is abhacréaltra é, agus níl se in aon neasacht do bheith chomh cuidsúlach leis an nGuairneán. Réaltraí idirghníomhacha iad an dá cheann seo, is é sin, tá siad ag aomadh a chéile agus ag tarraingt dusta agus gáis as a chéile. D'fhéadfá a rá go bhfuil an dá réaltra nasctha dá chéile le cineál droichead gáis agus dusta mar sin, agus dealraíonn sé go bhfuil réaltaí nua ag teacht chun saoil sa droichead seo. Díol spéise agus ábhar taighde do na réalteolaithe é sin, nó is gnách nach taobh amuigh den réaltra a fhoirmítear na réaltaí, ach taobh istigh de.

 

Réaltra an tSoimbréaró – leasainm an réaltra arb é réad uimhir a 104 i gcatalóg Messier (M104). Réaltra bíseach neamhbharrach atá ann agus é le feiceáil i réaltbhuíon na Maighdine. Is féidir an ”hata Meicsiceánach” seo a aithint le teileascóp den chineál a úsáideas na réalteolaithe amaitéaracha. Tá sé suite faoi ocht milliún fichead de sholasbhlianta dínn, ach tá sé as pabhar geal i gcomparáid leis an gcuid is mó de na réaltraí atá chomh cianmhar sin uainn.

 

réaltsruth (an réaltsruth, an réaltsrutha; na réaltsruthanna, na réaltsruthanna) – Is éard atá i gceist le réaltsruth ná dornán réaltaí atá ag gluaiseacht in aon treo le chéile ina bhfáinne timpeall ar réaltra.

 

Rúisis (an Rúisis, na Rúisise) - Is í an Rúisis an teanga atá ó dhúchas ag an gcuid is mó de mhuintir na Rúise, agus í á labhairt sna tíortha iar-Shóivéadacha go forleathan, toisc go mbíonn pobail mhóra Rúiseacha iontu agus cuid den mhuintir dhúchasach féin tar éis líofacht a bhaint amach sa teanga. Ceann de na teangacha Slavacha Oirthearacha í, cosúil leis an Úcráinis agus an Bhealarúisis, ach is féidir tionchar láidir ón tSlaivis Dheisceartach a aithint ar a lán de na focail theibí nó léannta, a fuarthas ar iasacht ón tSean-Slaivis Eaglasta. Bhí an Rúisis fáiltiúil riamh roimh fhocail ó theangacha eile: is féidir iasachtaí ón Ollainnis, ón nGearmáinis, ón bhFraincis agus ón mBéarla a aithint i mbunstór focal na teanga.

 

Is í an aibítir Rúiseach an leagan is coitianta den aibítir Choireallach. Treoir réasúnta maith atá ann d'fhuaimniú na teanga, cé nach dtaispeánann sí an siolla faoi bhéim, rud a chuireas go mór mór isteach ar fhoghlaimeoirí na teanga. Bíonn an bhéim ag athrú ó shiolla go siolla, ó thamhan go hiarmhír agus ó iarmhír go tamhan i bhfoirmeacha éagsúla díochlaonta nó réimnithe, agus is deacair rialacha na n-athruithe seo a leagan amach chomh soiléir is go bhféadfadh an foghlaimeoir iad a thabhairt leis trí staidéar teoiriciúil. Mar sin, is fusa aithris a dhéanamh ar an gcaint bheo agus caidreamh na Rúiseach féin a lorg.

 

Mar chuidiú leis na foghlaimeoirí, áfach, bíonn eagráin ”aiceannaithe” de chlasaicigh Rúiseacha le fáil ó fhoilsitheoirí sa Rúis agus sna tíortha eile araon, agus iad ag taispeáint na béime le hagúidí (sínte fada) a chuirtear leis na gutaí faoi bhéim. Sna heagráin atá dírithe ar na Rúisigh féin, ní fheicfeá agúid ach an chorruair, le dhá fhocal nó dhá fhoirm a dhealú ó chéile nach bhfuil de dhifríocht eatarthu ach an bhéim.

 

Ar feadh i bhfad, ní raibh ach an tSean-Slaivis Eaglasta á saothrú mar theanga liteartha sa Rúis. Teanga Shlavach Dheisceartach a bhí ann go bunúsach, agus í níos gaolmhaire leis an tSeirbea-Chróitis agus leis an mBulgáiris ná leis an Rúisis ó thús. Na chéad mhisinéirí Críostaí a d'fhéach leis an gcreideamh nua a chraobhscaoileadh i measc na Slavach, tháinig siad ó theorainn na Gréigise agus na dteangacha Slavacha Deisceartacha, agus mar sin roghnaigh siad canúint Dheisceartach le haghaidh a gcuid scríbhinní cráifeacha nó Bíoblúla.

 

Nuair a chuir an tImpire Peadar Mór a chuid leasuithe i bhfeidhm ar an Rúis leis an tír a thabhairt chun nua-aimsearthachta, tháinig borradh mór faoi shaothrú liteartha na teanga dúchais, nó bhí an tImpire ag iarraidh an Rúisis a chur in áit na Sean-Slaivise mar theanga chultúrtha. Is léir, áfach, gur fhág an tSean-Slaivis a lorg ar stór focal na Rúisise, go háirithe ar an téarmaíocht theibí.

 

I rith na naoú haoise déag, bhain na scríbhneoirí Rúiseacha amach clú idirnáisiúnta leis an gcineál speisialta réalachais a chleacht siad ina gcuid úrscéalta agus gearrscéalta.

 

Ba é Aleksandr Pushkin (1799-1837) an chéad chlasaiceach. Scríobh sé dánta fada eipiceacha cosúil le Yevgeniy Onegin, a bhfuair an saol mór aithne air mar cheoldráma, ach thairis sin, d'fhág sé ina dhiaidh an t-úrscéal Kapitanskaya dochka (Iníon an Chaptaein), úrscéal stairiúil i stíl Walter Scott.

 

Ansin, tháinig Mikhail Lermontov (1814-1841). Saighdiúir agus file a bhí ann, ach is dócha gurb é an t-úrscéal Geroy nashego vremeni (Laoch ár Linne) an chuid is tábhachtaí dá shaothar, mar is dóigh le léitheoir an lae inniu.

 

Ní féidir dearmad a dhéanamh de Nikolay Gogol (1809-1852), ach an oiread. Úcránach a bhí ann, ach ó nár glacadh leis an Úcráinis mar theanga san am - is é an meas oifigiúil a bhí uirthi nach raibh inti ach canúint de chuid na Rúisise, ”Mion-Rúisis” - roghnaigh sé an Rúisis mar mheán liteartha, cé go bhfuil blas na hÚcráine agus na hÚcráinise ar a lán dá chuid luathshaothair. Ba é an t-úrscéal Mërtvye dushi (Anamnacha Marbha) a thabhaigh a cháil dó, áfach. Aoir atá ann a thugas cur síos ar amhantraí aisteach: bíonn laoch (nó frithlaoch) seo an scéil ag ceannach ”anamnacha marbha”, is é sin, seirfigh atá sna rollaí i gcónaí cé go bhfuil siad tar éis bháis cheana féin. (”Anam” a thugtaí ar sheirfeach sa tsean-Rúis i dtéarmaíocht an daonáirimh - d'fhéadfá a rá gur aonad tomhais a bhí ann - agus ba nós na ”hanamnacha marbha” a bhaint de na rollaí lá an daonáirimh.) Saothar clúiteach eile le Gogol é an dráma úd Revizor (An Cigire).

 

Prós-scríbhneoir réadúil agus drámadóir ab ea Ivan Turgenev (1818-1883). hAistríodh leabhar amháin leis go Gaeilge, fiú – Cuimhní Cinn an tSealgaire (Zapiski okhotnika sa bhunteanga). Gearrscéalta iad na cuimhní cinn seo a thugas cur síos suimiúil ar shaol na tuaithe, agus is féidir a aithint orthu go raibh an scríbhneoir iontach míshásta leis an bhfeodachas agus leis an seirfeachas a bhí i bhfeidhm sa Rúis san am. Tháinig sraith úrscéalta óna pheann chomh maith, ar nós Dvoryanskoye gnezdo (Nead na nUasal), a chaith súil ar shaol na ndaoine uaisle faoin tuath, agus Ottsy i deti (Aithreacha agus Mic, nó b'fhéidir Aithreacha agus a gClann Mhac), inar chardáil Turgenev an dóigh a raibh na coimhlintí sa tsochaí agus teacht an réabhlóideachais ag cur dinge idir na glúnta agus ag dealú na mac óna n-aithreacha.

 

Scríbhneoir fadsaolach próis ab ea Leon (Lev) Tolstoy (1828-1910). Ar dtús scríobh sé trí úrscéal beaga faoina shaol féin, Detstvo (An Chéad Óige), Otrochestvo (Aois an Ghearrbhodaigh) agus Yunost' (An Óige); ina dhiaidh sin, áfach, bhain sé amach clú domhanda leis na húrscéalta móra réalaíocha úd Voyna i mir (Cogadh agus Síocháin) agus Anna Karenina. Ní raibh iontu siúd ach cuid bheag dá shaothar, chomh bisiúil is a bhí sé. Timpeall ar an mbliain 1870, chuaigh sé trí ghéarchéim mhór phearsanta ina shaol, agus chrom sé ar a idé-eolaíocht féin a bhaint amach – Tolstaíochas, a bhí bunaithe ar chineál ainrialachas Críostaí. Chuaigh an idé-eolaíocht seo go mór mór i bhfeidhm ar chuid mhór d'intleachtóirí a linne sa bhaile agus i gcéin, agus d'fhág sí a blas ar a chuid saothar deireanach. Níor thaitin an radacachas Críostaí leis an Eaglais Ortadocsach, a d'eascoiteannaigh an scríbhneoir sa bhliain 1901.

 

Saíceachas (an Saíceachas, an tSaíceachais) – Creideamh é an Saíceachas a tháinig ar an bhfód sa Phuinseaib (réigiún Indiach agus é roinnte idir an India agus an Phacastáin inniu) sa chúigiú haois déag. Is éard a deir lucht staidéir an reiligiúin chomparáidigh ná gur ”panindiachas” é an Saíceachas, is é sin creideann na Saícigh go bhfuil an chruinne ábhartha ar maos le diachas ach go bhfuil idirdhealú idir an saol saolta agus an diachas i gcónaí. Ní mór an cineál seo reiligiún a scaradh ón ”bpandiachas” a deir gurb ionann an ollchruinne agus Dia.

 

An spiorad sin atá le haithint gach áit, tugann na Saícigh Vahiguru nó an Teagascóir Iontach air. Tugtar gúrúnna ar na teagascóirí móra reiligiúnacha sa Saíceachas, an deichniúr acu: focal Sanscraite é guru a chiallaíos ”múinteoir, oide”. Ba é Guru Nanak (1469-1539) a bhunaigh an Saíceachas; maidir leis na gúrúnna eile, chuidigh gach duine acu ar a bhealach féin le forbairt an tSaíceachais mar chreideamh neamhspleách.

 

Is é leabhar naofa na Saíceach an t-aonú gúrú déag, agus tugtar Guru Granth Sahib air. Tá sé scríofa in aibítir speisialta ar a dtugtar Gurmukhi – sin í an aibítir a úsáideas na Saícigh leis an bPuinseaibis a scríobh freisin. Tá an scrioptúr Saíceach breactha síos i roinnt teangacha éagsúla: tá idir Phuinseaibis, Pheirsis agus Hiondúis ann chomh maith le teangacha nó canúintí eile.

 

Sanscrait (an tSanscrait, na Sanscraite) - Is í an tSanscrait teanga chlasaiceach na hIndia, inar chuir lucht léinn na sean-India i míotar miotaseolaíocht agus seanchas a dtíre fadó. Bhí an-tábhacht ag an tSanscrait i stair na teangeolaíochta Ind-Eorpaí, nó nuair a d'aithin na teangeolaithe Iartharacha go raibh lúb ghaoil éigin ag an tSanscrait leis an Laidin agus an tSean-Ghréigis, tuigeadh dóibh an chéad uair go raibh a leithéid de rud ann agus fine na dteangacha Ind-Eorpacha.

 

Tá dlúthbhaint ag an tSanscrait leis an gcreideamh Hiondúch, agus is dóigh lena lán de lucht leanúna an Hiondúchais go bhfuil fórsaí neamhshaolta sa teanga féin agus gur féidir leat do shláinte a fheabhsú trí théacsanna naofa a reic os ard sa teanga. Ón taobh eile de, breacadh a lán scríbhinní saolta síos as Sanscrait chomh maith, tráchtais mhatamaitice mar shampla.

 

Is é is brí le hainm na teanga ná ”imghlan” nó ”ardnósach”, rud a thugas le fios gur teanga ealaíonta chaighdeánaithe chlasaiceach í. Le fírinne, scríobhadh litríocht chlasaiceach na teanga, nó an chuid is mó di, i ndiaidh don chainteoir dheireanach dúchais bás a fháil. Na teangacha a bhí á labhairt ag an gcosmhuintir san am chéanna, thugtaí ”Pracraití” orthu. As na Pracraití a d'fhorbair an Hiondúis, an Urdais agus na teangacha nua-aimseartha eile a labhraítear i dtuaisceart na hIndia.

 

Is í an aibítir Dhéiveanágrach is mó a shamhlaítear leis an tSanscrait, ach tá aibítrí eile in úsáid san India, go háirithe ag lucht labhartha na dteangacha Dráivideacha i ndeisceart na tíre - ag na Tamalaigh, mar shampla. Hiondúigh iad an chuid is mó acu seo freisin, agus cé nach bhfuil an Tamailis gaolmhar leis an tSanscrait ar aon nós, tá meas mór ag a lán Tamalach ar an teanga sin ar chúiseanna reiligiúnacha. Mar sin, níl sé as an ngnáth Sanscrait a scríobh nó a chlóbhualadh san aibítir Thamalach.

 

saobhdhiallas (an saobhdhiallas, an tsaobhdhiallais) - Is é an saobhdhiallas an ghluaiseacht dhealraitheach, an ghluaiseacht a aithníos tú le súile do chinn, trasna réimse do radhairc. Na rudaí atá in aice leat, feictear níos mó duit iad ná na cinn atá i bhfad uait - sin é an rud is peirspictíocht ann. Ar an dóigh chéanna, na rudaí atá ag gluaiseacht trasna, má tá siad in aice leat, feictear an fad a chuireas siad díobh níos mó duit ná an fad céanna a chuireas na rudaí i bhfad uait díobh. Sin é an rud is saobhdhiallas ann.

 

Tomhaistear an saobhdhiallas mar stua, agus is iad na haonaid a úsáidtear ná na céimeanna, na nóiméid agus na soicindí.

 

sféar neamhaí (an sféar neamhaí, an sféir neamhaí) – Sna laethanta a bhí shíleadh na daoine nach raibh sna réaltaí ach poill i gcineál sféar nó liathróid, agus go raibh solas Dé ag teacht isteach tríd na poill seo ó Neamh. D'athraigh an tuiscint ar na cúrsaí seo go mór mór idir an dá linn, ach ina dhiaidh sin féin is gnách leis na réalteolaithe inniu féin an spéir a mhapáil mar a bheadh sféar ann agus sinn suite i lárphointe an sféir sin.

 

scitsibhéascna (an scitsibhéascna, na scitsibhéascna) - Tugtar scitsibhéascna ar an staid ina bhfuil pobal labhartha na teanga idir eatarthu faoin gcineál caighdeán a mba chóir dóibh cloí leis ina gcuid scríbhneoireachta foirmeálta nó oifigiúla. Deirtear go minic go bhfuil scitsibhéascna ag luí ar chuid mhór de lucht na Gaeilge, ós rud é nach bhfuil siad siúráilte faoi cé acu ba chóir dóibh aithris a dhéanamh ar an gcaighdeán oifigiúil, nó ar ”chaighdeán” neamhoifigiúil na scríbhneoirí canúnacha.

 

scitsifréine (an scitsifréine, na scitsifréine) – Galar tromchúiseach intinne í an scitsifréine. Bíonn siabhráin agus bréagchreidimh éagsúla ag cur isteach ar thuiscint na réaltachta, agus is minic a bhíos eagla mhíréasúnta agus mothúcháin mhístiúrtha eile ag luí ar an othar.

 

Ní mór scitsifréine a scaradh ó mhí-ordú dícheangailte na féinaithne. Sa mhí-ordú seo síleann an t-othar go bhfuil níos mó ná duine (pearsa) amháin ann. Is minic a shíltear gurb ionann scitsifréine agus ”pearsantacht scoilte”, ach le fírinne ní hionann an dá rud ar aon nós. B'fhearr a rá go bhfuil intinn an othair scitsifréinigh ina smidiríní ar fad.

 

Go bunúsach ní féidir leis an othar imeachtaí na réaltachta a scaradh ó imeachtaí a intinne, ionas go n-aithníonn sé lena chéadfaí rudaí nach bhfuil ann ar aon nós. Thairis sin bíonn na smaointí féin á gceangal dá chéile ar dhóigh anordúil, agus ní féidir leis an scitsifréineach cumarsáid a dhéanamh le daoine eile, ós rud é nach bhfuil baint cheart ag a chuid focal le chéile. Déanann sé neamhshuim den ghlaineacht phearsanta agus ní bhíonn sé in ann cuideachta a choinneáil do dhaoine eile.

 

Creidtear go bhfuil claonadh géiniteach (oidhreachtúil) ag daoine áirithe chun scitsifréine, ach ní féidir a rá gurb í an scitsifréine an chinniúint dhosheachanta ag na daoine sin féin. Bíonn strus nó brú éigin de dhíth leis an ngalar a spreagadh. Cuid mhór de na hothair is daoine óga iad agus iad fós ag iarraidh fódú a dhéanamh sa saol, agus is follas go bhfuil strus mór ag dul le héiginnteacht seo na hóige ag aon duine. Cuireann ró-úsáid na biotáille agus na ndrugaí leis an bpriacal, chomh maith. An dainséar is mó a ghabhas leis an gcanabas (an chnáib, an haisis, an marachuan) ná gur féidir leis síocóis nó scitsifréine a tharraingt ar dhuine óg a bhfuil an claonadh sin ann ó dhúchas.

 

Is minic a thagas mionchomharthaí síocóiseacha ar an othar sula mbuailfidh an galar féin é, agus is é an cur chuige is fearr ná na réamhchomharthaí seo a admháil is a aithint le teacht chun cabhrach in am, go háirithe más duine óg atá i gceist agus galar den chineál seo ag luí ar dhlúthghaol leis.

 

Sirius nó Réalta an Mhadra nó Sopdet nó Sotis – Is é Sirius an réalta is gile amuigh ar an spéir de réir mar a fheictear dúinn (is é sin má fhágtar an Ghrian féin as an áireamh). Tá sé le feiceáil i réaltbhuíon an Mhadra Mhóir, agus sin é an fáth go dtugtar Réalta an Mhadra air. Tá sé suite réasúnta gar dúinn, is é sin, níl sé ach faoi naoi solasbhliana dínn. Ní fathachréalta atá ann mar sin ach ceann de réaltaí an phríomhsheichimh, ach ní mór a thabhairt faoi deara go bhfuil sé níos mó ná an Ghrian s'againn féin. Tá sé níos teo fosta agus é ag dó a chuid hidrigine go géar gasta. Mar sin níl fad saoil i ndán dó i gcomparáid leis an nGrian.

 

Réalta bhánghorm é Sirius – is é sin, réalta den aicme speictreach A. Tá lámhscríbhinní áirithe ó laethanta na seanársaíochta ag áitiú gur réalta dhearg a bhí ann san am sin, rud a chuireas isteach go mór mór ar na réalteolaithe. Sa naoú haois déag, tugadh faoi deara go bhfuil leathbhádóir beag ag Sirius, réalta bheag ar a nglaoitear Sirius B inniu. Tá an teoiric ann gur fathachréalta dhearg a bhí sa leathbhádóir seo fadó agus gur iompaigh sé ina abhacréalta bhán idir an dá linn, ach is ar éigean is féidir a chreidiúint go raibh Sirius dearg nuair a bhí réalteolaithe na sean-Róimhe ag obair, nó bíonn forbairt na réaltaí i bhfad níos maille ag teacht i gcrann.

 

struchtúr mórscála (an struchtúr mórscála, an struchtúir mhórscála; na struchtúir mhórscála, na struchtúr mórscála) - Tá na réaltaí ordaithe ina réaltraí, cosúil le Bealach na Bó Finne, ach níl na réaltraí féin scaipthe ar fud na hollchruinne gan eagar nó inneall de shórt éigin a bheith orthu. Tá na réaltraí ordaithe ina mbraislí, agus na braislí féin ina bhforbhraislí. Tugtar struchtúir mhórscála ar na forbhraislí agus ar struchtúir eile ar aon mhéid nó ar aon diminsiún leo. Struchtúir mhórscála iad an Balla Mór agus an tOllaomthóir, mar shampla. Bíonn na struchtúir seo dealaithe óna chéile le folúis mhóra nach bhfuil ach an corr-réaltra le fáil iontu.

 

Sualainnis (an tSualainnis, na Sualainnise) – Teanga Lochlannach í an tSualainnis a labhraítear sa tSualainn agus ar chóstaí is ar oileáin na Fionlainne. Is í an teanga Lochlannach is líonmhaire cainteoirí. Tá sí intuigthe ag lucht labhartha na hIoruaise agus na Danmhairgise, ach cé go bhfuil sí níos gaolmhaire leis an Danmhairgis ná leis an Ioruais, is doiligh leis na Sualannaigh mórán céille a bhaint as caint na nDanmhargach.

 

Tá stór focal na Sualainnise ar maos le hiasachtaí ón bhFraincis agus ón mBéarla, chomh maith leis na teangacha clasaiceacha (an Laidin agus an Ghréigis). Cosúil leis an Ioruais agus an Danmhairgis, bhí an tSualainnis go mór mór faoi thionchar na Gearmáinise sa Mheánaois, agus mar sin tá lorg na teanga sin ar stór focal na Sualainnise – d'fhéadfá a rá go bhfuil cuid mhór den tSualainnis lomaistrithe ón nGearmáinis. Ní mór cuimhne a choinneáil air, áfach, gurb í an Ghearmáinis Íochtarach – seanchanúint Thuaisceart na Gearmáine – foinse na n-iasachtaí Gearmáinise sa tSualainnis, rud a fhágas go mbíonn siad níos comhoiriúnaí le córas foghraíochta na Sualainnise ná focail na Gearmáinise caighdeánaí.

 

Bhí trí inscne ag na hainmfhocail sa teanga ar dtús, ach tá an difríocht idir an bhaninscne agus an fhirinscne beagnach imithe inniu. Maireann an neodar, an inscne neodrach, beo sa teanga i gcónaí.

 

Cuirtear an t-alt deimhneach leis an ainmfhocal mar a bheadh iarmhír ann: ett hus 'teach', huset 'an teach'; en man 'fear', mannen 'an fear'.

 

an Tábla nó Mensa – réaltbhuíon nach bhfuil le feiceáil ach ó leathsféar theas an Domhain. Ba é an réalteolaí Francach Nicolas Louis de La Caille a shainmhínigh an réaltbhuíon seo san ochtú haois déag. Níl réaltaí geala sa réaltbhuíon seo ar aon nós, ach tá cuid de Scamall Mór Magellan suite inti. Tá an Tábla dingthe idir an Caimileon, an Colgán, an Phéist Bheag, an tOchtamhán agus an tIasc Eitilte.

 

taifeach (an taifeach, an taifigh) – Is éard atá i gceist leis an taifeach ná cumas an ghléas tomhais nó taispeána mionsonraí a aithint nó a thaispeáint.

 

táimhe (an táimhe, na táimhe) – Is éard atá i gceist leis an táimhe ná an dóigh a mbíonn na réada go léir ag iarraidh a seanluas agus a seantreo gluaiseachta a choinneáil, ionas go bhfuil sé riachtanach fórsa a oibriú ar aon réad lena chur óna sheanbhealach, le tuilleadh luas a chur faoi, nó le luas a bhaint de.

 

na Táirídí (na Táirídí, na dTáirídí) – Cith dreigí is ea na Táirídí a bhíos le feiceáil timpeall ar thús Mhí na Samhna, agus an chuma orthu go bhfuil siad ag teacht as áit áirithe i réaltbhuíon an Tairbh, óna bhfuair siad a n-ainm. Creidtear gur iarsmaí cóiméid atá iontu.

 

tairiseach (an tairiseach, an tairisigh; na tairisigh, na dtairiseach) – luach i bhfoirmle matamaitice nach bhfuil inathraithe.

 

tairiseach Hubble – Glacann na réalteolaithe leis go coitianta go bhfuil an Ollchruinne ag dul i bhfairsinge (”an chruinne fhairsingíoch”), agus na réaltraí ag druidim ó chéile. Meastachán ar luas an fhairsingiúcháin seo é tairiseach Hubble, agus é ainmnithe as an réalteolaí Meiriceánach Edwin Hubble. Níl luach an tairisigh socraithe go fóill, ach faoi láthair, glactar leis go bhfuil sé timpeall ar 70 (km/s)/Mpc. Is ionann Mpc agus meigeaparsoic, is é sin, milliún parsoic, agus is ionann parsoic agus timpeall ar 3.26 solasbhliain, sin nó tuairim is 30,856,775,813,100 ciliméadar. Go bunúsach, má tá dhá réad suite aon mheigeaparsoic (milliún parsoic) amháin ó chéile, tiocfaidh seachtó ciliméadar breise leis an bhfad sin in aghaidh na soicinde ar an t-aon chúis amháin go bhfuil an spás féin ag dul i méadaíocht.

 

taiscéalaí spáis (an taiscéalaí spais, an taiscéalaí spáis; na taiscéalaithe spáis, na dtaiscéalaithe spáis) – Spásbhád taighde nach bhfuil aon duine ar bhord á stiúradh.

 

tais-scópach – más dual do shubstaint éigin taise a timpeallachta a ól chuici, deirimid gur substaint thais-scópach atá ann.

 

taoide (an taoide, na taoide) – Tuile agus trá an uisce in éadan an chósta. Is é is cúis leis an taoide ná imtharraingt na Gealaí agus na Gréine chomh maith le rothlú an Domhain féin. Oibríonn na fórsaí taoide seo ar an gcloch leáite taobh istigh den Domhan chomh maith.

 

an Tarbh (an Tarbh, an Tairbh) nó Taurus – ceann de na réaltbhuíonta ar an Stoidiaca, agus ceann de chomharthaí astralaíochta an Stoidiaca chomh maith. Tá an réaltbhuíon ag críochantacht le seacht gceann eile: an tAra, Peirséas, an Reithe, an Míol Mór, an Abhainn, an Bodach (Oirían) agus an Cúpla. Is é Aldebaran an réalta is gile sa réaltbhuíon seo, ”súil an Tairbh”. Fathachréalta fhlannbhuí atá ann. Tá réada cuidsúlacha eile le feiceáil sa Tarbh, áfach: an Phléadach (an tÉillín, an Streoillín, an Tréidín – Seven Sisters a deir an Béarla), na Hyades, Réaltnéal an Phortáin (iarsmaí an ollnóva a chonacthas sa bhliain 1054, agus é curtha i míotar ag réalteolaithe Síneacha na linne), agus a lán eile.

 

Taygeta – ceann de na réaltaí sa Phléadach. Déréalta speictreascópach í, is é sin, ní féidir í a aithint mar dhéréalta ach amháin ar an speictream. Réalta den aicme ”B” í, is é sin, réalta the a bhfuil dath gorm inti, agus í cuíosach gearrshaolach.

 

Taygete – gealach bheag de chuid Iúpatair. Satailít chasiompaithe neamhrialta í. Ceann de na gealacha i ngrúpa Carme í.

 

teascóg (an teascóg, na teascóige; na teascóga, na dteascóg) – an chuid d'achar an chiorcail idir dhá gha agus stua, nó an chuid de théagar an sféir taobh istigh de chón gathanna as lárphointe an sféir.

 

teicteonaic (an teicteonaic, na teicteonaice) – an chraobh den gheolaíocht a dhéanas staidéar ar screamh an Domhain, ar a struchtúr agus ar a forbairt in imeacht na milliún bliain. Cuid thábhachtach den teicteonaic í teicteonaic na bplátaí, is é sin taighde ar na plátaí ilchríochacha agus ar an dóigh ar ghluais siad in imeacht ama. Ábhar taighde don teicteonaic é fás agus forbairt na sliabhraonta chomh maith.

 

teictít (an teictít, na teictíte; na teictítí, na dteictítí) – Is éard atá i gceist leis na teictítí ná clocha beaga dímhorfacha a foirmíodh nuair a bhuail dreigít ón spás faoi dhroim an Domhain. Leáigh imbhualadh den chineál sin cuid mhór cloiche, agus na deora leáite a cruthaíodh mar sin chuaigh siad i bhfuacht arís chomh sciobtha is nár criostlaíodh iad. Rinneadh ábhar dímhorfach – ábhar gan struchtúr ceart criostalach, cineál gloine – díobh sa teagmháil, mar sin. Murab ionann agus an cineál clocha gloine a foirmíodh ar bhealach bholcánach bíonn na teictítí beagnach saor ó uisce.

 

teileascóp (an teileascóp, an teileascóip; na teileascóip, na dteileascóp) – Gléas aonsúileach cianradhairc é an teileascóp. Sa bhunchiall is éard is teileascóp ann ná cineál píopa a bhfuil lionsa mór dronnach, an réadlionsa, i gceann amháin de, agus lionsa beag, an súil-lionsa nó an súilphíosa, sa cheann eile. Déantóirí spéaclaí ón Ollainn a chéadcheap an cineál seo teileascóp – teileascóp athraonta nó athraonadóir – thiar i dtús na seachtú haoise déag. Is féidir gur éirigh le duine aonair éigin i bhfad roimhe sin féin teileascóp a thógáil, nó bhí tuiscint áirithe ag saoithe na sean-Ghréige agus na sean-Róimhe féin ar chúrsaí optaice agus ar athraonadh an tsolais sna lionsaí.

 

Tá an bunphrionsabal sách simplí: nuair a chuala Galileo Galilei iomrá ar theileascóip na nOllannach, níor theastaigh uaidh ceann acu a fheiceáil lena shás féin a chur i dtoll le chéile. Breathnóir dúthrachtach spéire agus réalteolaí ceannródaíoch a bhí in Galilei, ach thairis sin rinne sé an-fhorbairt agus an-fheabhsú ar an teileascóp mar ghléas.

 

Tháinig lucht na ceirde go luath ar an tuiscint go mbeadh sé praiticiúil scáthán mór cuasach, réadscáthán, a úsáid in áit an réadlionsa – is é sin teileascóp frithchaite nó frithchaiteoir a thógáil. Ba é Isaac Newton an chéad duine ar éirigh leis frithchaiteoir inúsáidte a dhearadh is a dhéanamh.

 

Bhí fabhtaí agus fadhbanna éagsúla ag cur isteach ar na réalteolaithe agus iad ag úsáid na dteileascóp. Mar shampla, athraíonn innéacs athraonta an tsolais beagáinín de réir an tonnfhaid (agus an datha), rud a chiallaíos go bhfágann an lionsa cineál ”bogha báistí” timpeall ar shonraí na réad – an t-iomrall crómatach, mar a deir an téarmaíocht (is é kroma an focal Gréigise a chiallaíos ”dath”). San ochtó haois déag tosaíodh ag cur lionsaí as cineálacha éagsúla gloine le chéile le súil is go neodróidís iomrall crómatach a chéile – tugtar lionsaí neamhchrómatacha ar chnuaslionsaí den chineál seo.

 

an Teileascóp (an Teileascóp, an Teileascóip) nó Telescopium – Réaltbhuíon bheag é an Teileascóp atá ag críochantacht leis an Altóir, le Coróin an Deiscirt, leis an Indiach, leis an Micreascóp, leis an bPéacóg agus leis an Saighdeoir. Ba é an réalteolaí Francach Nicholas Louis de La Caille a shainmhínigh agus a d'ainmnigh an réaltbhuíon áirithe seo faoi lár na hochtú haoise déag, ach ina dhiaidh sin rinne réalteolaithe eile athruithe ar theorainneacha na réaltbhuíonta ina gcuid mapaí féin, agus is é is toradh do na hathruithe nach bhfuil ach iarsmaí fágtha den réaltbhuíon mhór a bhí ann ar dtús. Is é Alpha Telescopii an réalta is gile sa réalbhuíon seo. Fo-fhathachréalta bhánghorm í atá suite faoi 250 solasbhliain dínn.

 

teileascóp athraonta – is ionann é agus athraonadóir, is é sin teileascóp atá bunaithe ar athraonadh an tsolais amháin, ionas nach bhfuil ach lionsaí ann.

 

teileascóp buaice, teileascóp forair – teileascóp atá feistithe le pointeáil go díreach ar an bhforar nó ar an teascóg den sféar neamhaí atá timpeall ar an bhforar. Is é an forar an pointe den sféar neamhaí atá suite díreach os cionn an bhreathnóra.

 

teileascóp Cassegrain – cineál frithchaiteoir (teileascóp frithchaite, nó scáthánbhunaithe) ina bhfuil dhá scáthán. An príomhscáthán a dhéanas gnó an réadscátháin, tá poll ina lárphointe, agus réadlionsa nó scannán ceamara suite taobh thiar den pholl. Tá scáthán beag suite os comhair an phríomhscátháin leis na gathanna solais a dhíriú ar an bpoll. Fuair an dearadh seo a ainm ón Athair Laurent Cassegrain, sagart agus múinteoir eolaíochta a bhí beo sa seachtú haois déag.

 

teileascóp frithchaite – is ionann é agus frithchaiteoir, is é sin teileascóp scáthánbhunaithe. I dteileascóp den chineál seo úsáidtear réadscáthán in áit réadlionsa leis na gathanna solais a fhócasú.

 

teileascóp Maksutov, nó teileascóp meiniscis – teileascóp frithchaite inaa bhfuil lionsa cuasdronnach, nó ”meinisceas”, curtha i mbéal an phíopa le maolú ar an iomrall cómatach. Is é is iomrall cómatach ann ná an claonadh atá sna teileascóip ”cóma” (cf. ”cóiméad”) nó cineál ”eireaball solais”, cosúil le scuab na scuabréalta, a chur leis na réaltaí. Fuair an t-aireagán seo a ainm ó Dmitriy Maksutov (1896-1964), innealtóir optaice ón Aontas Sóivéadach a raibh suim aige sa réalteolaíocht.

 

teileascóp Schmidt – cineál teileascóp frithchaite a úsáidtear le grianghraif a thógáil den spéir. Tá lionsa ceartúcháin ar déanamh neamhghnách i mbéal an phíopa i dteileascóp den chineál seo, agus é, go bunúsach, plánadhronnach ar an imeall agus plánachuasach timpeall an láir. Baineann an lionsa seo den iomrall sféarúil. Fuair an dearadh a ainm ón optaiceoir Eastónach Bernhard Schmidt (1879-1935), ach tá sé incheaptha gur tháinig an réalteolaí Fionlannach Yrjö Väisälä (1891-1971) ar an dearadh céanna beag beann ar Schmidt.

 

teiliméadrú (an teiliméadrú, an teiliméadraithe; na teiliméadruithe, na dteiliméadruithe) – Is éard atá i gceist leis an teiliméadrú nó leis an teiliméadracht (an teiliméadracht, na teiliméadrachta) ná gléas a chur go háit dhoshroicthe nó aistreánach le cáilíocht éigin a thomhas agus luachanna na cáilíochta sin a thraschur chuig an ngléas mónatóireachta. Sampla de seo is ea an dóigh a gcuirtear ionstraimí tomhaiste ar bhord balúin le sonraí a bhailiú i dtaobh na haimsire; ar ndóigh, teiliméadrú atá i gceist leis na satailítí freisin a bhíos ag bailiú sonraí ón spás agus ag aistriú na sonraí go dtí an stáisiún stiúrtha.

 

teimhneacht (an teimhneacht, na teimhneachta) – An rud nach bhfuil trédhearcach ná tréshoilseach – an rud nach ligeann solas ar bith tríd – deirtear go bhfuil sé teimhneach.

 

teirmeachúpla (an teirmeachúpla, an teirmeachúpla; na teirmeachúplaí, na dteirmeachúplaí) – Gléas tomhaiste teochta a bhfuil dhá sheoltóir as miotail dhifriúla ann. Is féidir leis an ngléas seo voltas leictreach a ghineadh murab ionann an teocht san áit a bhfuil sé agus an teocht thagartha. Ar an voltas leictreach sin a thomhaistear an teocht ansin.

 

teirpéin (an teirpéin, na teirpéin; na teirpéiní, na dteirpéiní) - Tugtar teirpéiní ar na hidreacarbóin a bhfuil an tuirpintín comhdhéanta astu agus uaireanta, ar chomhdhúile dlúthghaolmhara nach hidreacarbóin iad, ach is fearr teirpéineoidigh a thabhairt orthu siúd. Is féidir gach teirpéin a mhíniú mar pholaiméir (nó mar olagaiméir is fearr a rá) isipréine. Comhdhúil cheimiceach í an isipréin a bhfuil cúig adamh carbóin agus ocht n-adamh hidrigine ina móilín, CH₂=C(CH₃)CH=CH₂. Má mhéadaítear na huimhreacha seo faoin tslánuimhir chéanna, is é an toradh a gheofar ná líon na n-adamh carbóin agus na n-adamh hidrigine i móilíní na dteirpéiní.

 

Mar shampla, tá deich n-adamh carbóin agus sé adamh déag hidrigine i móilín na pínéine, arb í an teirpéin is tábhachtaí dá bhfuil sa tuirpintín féin. Deirtear go bhfuil dhá aonad isipréine sa phínéin. Is féidir a rá gur cineál teirpéine é an rubar nádúrtha freisin, nó tá sé comhdhéanta as móilíní móra a bhfuil na céadta aonad isipréine iontu.

 

Teirpéin í an scuailéin freisin, cé nach bhfuil sí le fáil sa tuirpintín. Is í an scuailéin an chomhchuid is tábhachtaí in ola ae siorc, agus creidtear gur cosaint nádúrtha ar an ailse atá sa scuailéin. Níl anseo ach cúpla sampla i ndáiríre, áfach, nó is grúpa mór comhdhúl orgánach iad na teirpéiní agus na teirpéineoidigh, agus a lán acu le fáil sna hainmhithe, sna plandaí agus sa duine féin.

 

teocht (an teocht, na teochta) – an cháilíocht fhisiciúil a thomhaiseas chomh fuar nó chomh te agus atá an réad. Ní hionann é agus an teas, arb ionann é agus an fuinneamh a aistrítear ó réad go réad (agus a aithnítear ar athrú na teochta).

 

teodailít (an teodailít, na teodailíte; na teodailítí, na dteodailítí) – Gléas tomhaiste uilleann den chineál a d'fheicfeá á úsáid ag lucht suirbhéireachta an tír-raoin. Is éard atá ann go bunúsach ná teileascóp beag agus é feistithe ar bhealach ar leith ionas gur féidir é a chasadh ar feadh na haise ceartingearaí agus na haise cothrománaí.

 

teoiric (an teoiric, na teoirice; na teoiricí, na dteoiricí) – córas idéanna atá bunaithe ar phrionsabail ghinearálta na heolaíochta agus atá ceaptha le feiniméan áirithe a mhíniú go sásúil, ionas go bhfuil sé ag cur leis an gcuid eile den eolaíocht.

 

teoiric chinéiteach na ngás – teoiric a thugas cur síos ar airíonna na ngás. Glacann an teoiric seo go bhfuil an gás comhdhéanta as móilíní beaga; go bhfuil na móilíní seo ar aon mhais le chéile; go bhfuil siad chomh líonmhar is gur féidir bheith i muinín na staitisticí; go mbíonn na móilíní ag gluaiseacht leo go sciobtha gan stad gan staonadh; agus go mbíonn siad ag bualadh faoi chéile agus faoi bhallaí an choimeádáin. Glactar leis fosta nach n-imríonn siad fórsaí ar a chéile ach amháin le linn na n-imbuailte. Scéal eile fós, dearctar ar na móilíní mar a bheadh sféir fhoirfe – liathróidí beaga – iontu agus iad leaisteach, is é sin, go bhfilleann siad ar a seanfhoirm i ndiaidh gach imbhualadh. Postaláid eile fós nach maireann imbhualadh an mhóilín le balla an choimeádáin ach ar feadh tamaillín an-bhídeach ama – is é sin gur féidir dearmad a dhéanamh den am sin, i gcomparáid leis an am idir dhá imbhualadh. Réamhchoinníoll eile é go bhfuil fuinneamh gluaiseachta (fuinneamh cinéiteach) na móilíní ag brath go díreach ar an teas. Thairis sin fós cuirtear san áireamh go bhfuil mais ag na móilíní, ionas go ngéilleann siad don domhantarraingt.

 

teoiric choibhneasachta Einstein nó teoiric na coibhneasachta – teoiric chuimsitheach fisice a tháinig ar an bhfód go luath san fhichiú haois agus a chuir, in éineacht leis an bhfisic chandamach, deireadh le ré na fisice clasaicí. Luaitear teoiric na coibhneasachta le hAlbert Einstein (1879-1955), a d'fhoilsigh an chéad leagan den teoiric – teoiric na coibhneasachta speisialta – san alt Zur Elektromagnetik bewegter Körper (”Faoi leictreamaighnéadaic na réad i ngluaiseacht”) sa bhliain 1905, agus tháinig teoiric na coibhneasachta ginearálta i gcló an chéad uair deich mbliana ina dhiaidh sin.

 

Ba iad cothromóidí Maxwell a thug an chéad spreagadh d'Einstein. Fuair na cothromóidí seo a n-ainm ón bhfisiceoir Albanach James Clerk Maxwell (1831-1879), a bhí ar an gcéad eolaí a d'aithin nach bhfuil sa leictreachas agus sa mhaighnéadas ach gnéithe éagsúla d'aon fheiniméan amháin. Is iad na cothromóidí a thugas cur síos ar an bhfeiniméan sin. Cuid sheanbhunaithe den fhisic a bhí sna cothromóidí cheana nuair a chuaigh Einstein ag staidéar fisice. Ansin áfach thug sé faoi deara nach raibh na cothromóidí sin ag cur leis an bhfisic chlasaiceach, agus chrom sé ar theoiric a oibriú amach a bheadh i gcomhréir leis na cothromóidí.

 

Is é an chéad tátal a bhain sé as na cothromóidí sin ná nach féidir luas an tsolais (is é sin luas an tsolais san fholús, ar tairiseach nádúrtha é, timpeall ar trí chéad míle ciliméadar in aghaidh na soicinde) a shárú. Le fírinne ní féidir le haon réad a bhfuil mais ann an luas sin a shroicheadh, fiú.

 

Scéal eile fós, más féidir leat teacht i gcóngar don luas sin, go mbeidh an solas ag éalú uait lán chomh sciobtha is dá mbeifeá ag fanacht socair. Agus le fírinne is é an chuid is bunúsaí den teoiric ná nach féidir leat fanacht socair ach i gcoibhneas rud éigin eile – sin é an tuige go dtugaimid ”teoiric na coibhneasachta” uirthi.

 

Tíotán (Tíotán, Thíotáin) – Is é Tíotán an tsatailít is mó atá ag dul timpeall ar Shatarn. Tá sé ar aon mhéid le gealacha móra Iúpatair (is é sin, gealacha Galilei), nó tá sé tuairim is cúig míle ciliméadar ar trastomhas. Tá atmaisféar ceart aige, agus é comhdhéanta as nítrigin, chomh maith le céatadán beag meatáin agus hidrigine. Tá lochanna móra meatáin ar dhromchla Thíotáin: le fírinne an dóigh a mbíonn an meatán seo á ghalú de na lochanna le solas na gréine agus ag titim ina dheora báistí ar ais ón atmaisféar chuirfeadh sé timthriall an uisce ar an Domhan s'againn i gcuimhne duit.

 

Chomh dlúth agus atá an t-atmaisféar, níor cheadaigh sé don chine dhaonna mórán a fháil amach faoi thíreolaíocht Thíotáin sular tháinig an spástaiscéalaí úd Cassini a fhad leis an ngealach seo. Anois, áfach, tá ainmneacha baiste ar a lán gnéithe de dhromchla Thíotáin, na lochanna meatáin ach go háirithe. Fuair siad a n-ainmneacha ó na lochanna móra ar an Domhan: mar shampla, tá Neagh Lacus nó Loch nEathach ar Thíotán, chomh maith le Mývatn Lacus (ó Loch Mývatn san Íoslainn) nó Koitere Lacus (ó Loch Koitere san Fhionlainn). Tá trí fharraige ar Thíotán chomh maith: Ligeia Mare (ó bhean de na siréanaí i miotaseolaíocht na sean-Ghréige), Kraken Mare (ó Kraken, an t-arrachtach mara), agus Punga Mare (ó Punga, athair na roc, na siorcanna agus na laghairteanna i miotaseolaíocht na Maorach sa Nua-Shéalainn).

 

Titania – Is í Titania an tsatailít nádúrtha is mó dá bhfuil ag dul timpeall ar Úránas. Tá sí ar an tseachtú gealach is mó sa Ghrianchóras, níos mó ná Rhea agus níos lú ná Tríotón. Ba é William Herschel a chuir an chéad sonrú in Titania thiar sa bhliain 1787, agus ba é an spástaiscéalaí úd Voyager a Dó a rinne an chéad mhapáil ar an tsatailít seo thiar sa bhliain 1986. Níl eolas againn ach ar dhá scór faoin gcéad de dhromchla Thitania faoi láthair, áfach.

Creidtear go bhfuil Titania comhdhéanta as oighear agus cloch araon – is féidir go bhfuil an chloch timpeall an oighir. Tá atmaisféar éigin aici, nó ar a laghad is féidir a aithint go bhfuil dé-ocsaíd charbóin ann mar ghás.

 

Tá gnéithe áirithe de dhromchla Thitania ainmnithe: tá cráitéir ann chomh maith le scairpeanna agus cainneoin. Gertrude atá ar an gcráitéar is mó, agus é breis is trí chéad ciliméadar ar thrastomhas – níl Titania féin ach míle go leith ciliméadar ar thrastomhas. Messina Chasma an cainneon is faide, agus é ag rith ó mheánchiorcal Thitania a fhad leis an bpol theas. Is é an t-ainm atá ar an scairp is tábhachtaí ná Roussillon Rupes, agus í ceithre chéad ciliméadar ar fad.

 

tuirpintín (an tuirpintín, an tuirpintín) - Meascán as hidreacarbóin é an tuirpintín a dhriogtar as roisín an chrainn phéine. Tugtar teirpéiní ar na hidreacarbóin a bhfuil an tuirpintín comhdhéanta astu agus ar hidreacarbóin eile a bhfuil struchtúr cosúil acu. Is í an phínéin an teirpéin is tábhachtaí agus is mó atá le fáil sa tuirpintín. Úsáidtear an tuirpintín mar thuaslagóir, agus is amhábhair thábhachtacha don tionsclaíocht cheimiceach iad na teirpéiní.

 

uisce (an t-uisce, an uisce; na huiscí, na n-uiscí) - Is é an t-uisce ocsaíd na hidrigine, agus dhá adamh hidrigine is aon adamh ocsaigine amháin i ngach móilín uisce. Tá an t-uisce ina leacht le teocht an tseomra agus faoi ghnáthbhrú an aeir, rud is annamh ag comhdhúil chomh héadrom sin. Mar shampla, is gás é an chlóiríd hidrigine faoi na himthoscaí céanna, cé go bhfuil adamh an chlóirín níos troime ná adamh na hocsaigine.

 

Is é an gnáthmhíniú a thugtar air seo ná gur déphol é móilín an uisce - is é sin, tá sé de chlaonadh sna hadaimh hidrigine cuid den lucht deimhneach leictreach a ghlacadh, agus an t-adamh ocsaigine ag sú chuige na leictreoin fhiúsacha lena lucht diúltach leictreach - agus go mbíonn adaimh hidrigine móilín amháin ag aomadh adaimh ocsaigine na móilíní eile, ionas go bhfuil naisc hidrigine (mar a thugtar orthu) idir na móilíní éagsúla, comhaomadh nach ligeann do na móilíní éalú ó chéile chomh héasca.

 

Ar ndóigh, is déphol é móilín na clóiríde hidrigine fosta, ach ós rud é nach bhfuil ach aon adamh hidrigine amháin ann, ní féidir leis an gclóiríd hidrigine na struchtúir chasta chraobhacha a chruthú a choinníos na móilíní uisce greamaithe dá chéile.

 

Go ginearálta, glactar leis nach bhfuil dath ar bith san uisce, ach, le fírinne, ní mar sin atá. Tá an t-uisce gorm nó gormghlas, rud a thabharfar faoi deara má líontar tobán le huisce. Mar sin, tá an fharraige gorm i ndáiríre - is é dath nádúrtha an uisce is cúis leis. Tá an dath sin chomh lag, áfach, is nach n-aithnítear é i ngloine ná i mbuidéal atá lán uisce.

 

Tá an t-uisce riachtanach leis an mbeo a choinneáil leis an duine, na hainmhithe agus na plandaí, ar ndóigh. Thairis sin, is tuaslagóir tábhachtach é: bíonn na comhdhúile ianacha agus polacha sothuaslagtha san uisce. Na comhdhúile ianacha, tá siad comhdhéanta as iain dheimhneacha agus iain dhiúltacha, agus is féidir le taobh deimhneach an mhóilín uisce (na hadaimh hidrigine) greim a fháil ar ian diúltach, agus an taobh diúltach ag aomadh an iain dheimhnigh. Na comhdhúile polacha, arís, tá siad cosúil leis an uisce, toisc go bhfuil pol diúltach agus pol deimhneach sa mhóilín acu. Mar sin, bíonn móilíní den chineál seo á meascadh trí na móilíní uisce go furasta.

 

Ní féidir leis an uisce an chuid is mó de na comhdhúile orgánacha a thuaslagadh, áfach. Níl mórán difríochta idir an carbón agus an hidrigin ó thaobh na leictridhiúltachta de, agus mar sin, ní féidir a rá go mbeadh an nasc idir an dá dhúil seo dépholach.

 

Dá bhrí sin, ní féidir leis an uisce greim a fháil ar na hadaimh hidrigine agus carbóin i gcomhdhúile tipiciúla orgánacha. Ní féidir na hidreacarbóin, mar shampla, a thuaslagadh san uisce, agus má dhéanann tú iarracht peitreal nó tuirpintín a mheascadh tríd an uisce, ní éireoidh leat: fanfaidh an peitreal nó an tuirpintín os cionn an uisce, toisc go bhfuil sé níos éadroime ná é.

 

vanaidiam (an vanaidiam, an vanaidiam) - Is é an vanaidiam dúil cheimiceach uimhir fiche a trí. V an tsiombail cheimiceach. Ceann de na miotail thrasdultacha é. Miotal bog airgeadgheal insínte atá ann, agus é díonta go maith ar an gcreimeadh, cé go dtagann brat ocsaíde air i dteagmháil leis an aer. Ba é an saineolaí Sualannach Nils Gabriel Sefström a bhaist an vanaidiam sa bhliain 1831: tá ainm an mhiotail bunaithe ar Vanadís, ceann de na leasainmneacha a bhí ar Freyja, bandia na háilleachta i miotaseolaíocht na Lochlannach. Le fírinne níorbh é Sefström an chéad duine a d'aithin gur dúil ar leith é an vanaidiam, nó tríocha bliain roimh a lá-san tháinig Andrés Manuel del Río ar mhiotal anaithnid agus é ag obair i Meicsiceo. Níor ghlac na saineolaithe eile leis áfach go raibh miotal nua ann, nó is éard a d'áitigh siad ar del Río nach raibh i gceist ach cróimiam neamhghlan, agus sa deireadh ghéill del Río dóibh. Is é an t-ainm a bhí ag del Río ar an dúil nua ná eireatróiniam, ainm a bhí bunaithe ar an bhfocal sean-Ghréigise a chiallaíos ”dearg”.

 

Tá a lán staideanna ocsaídiúcháin éagsúla ag an vanaidiam, agus dath difriúil ag dul le gach uimhir ocsaídiúcháin i dtuaslagán uisce. Is í +5 an staid ocsaídiúcháin is cobhsaí atá ag an vanaidiam, agus bíonn comhdhúile na staide ocsaídiúcháin seo buí – an peantocsaíd vanaidiam V₂O₅ mar shampla. Bíonn vanaidiam ceathairfhiúsach (+4) gorm, agus aithnítear vanaidiam trífhiúsach (+3) – an dara staid ocsaídiúcháin is tábhachtaí – ar an dath uaine. Maidir le vanaidiam défhiúsach (+2), bíonn sé corcairghorm.

 

Baintear úsáid as iain vanaidiam i gcadhnraí (batairí) vanaidiam, ach is dócha go n-úsáidtear an chuid is mó den mhiotal seo mar bhreiseán a chuirtear le cruach nó le hiarann. Cuireann an vanaidiam teacht aniar agus daingne san iarann, agus bíonn vanaidiam éigin sna cromfhearsaidí agus sna hacastóirí, mar shampla.

 

Vega – Is é Vega an réalta is gile i réaltbhuíon na Lire, agus é ar na réaltaí is gile dá bhfuil le feiceáil ar an spéir. Aicmítear Vega mar A-réalta de réir an speictrim, is é sin, is réalta bhánghorm é. Mar sin, réalta an-te atá ann agus í ag spíonadh a cuid hidrigine go géar gasta. Bhí ról tábhachtach ag Vega i bhforbairt na réalteolaíochta breathnaithí, nó bhí sé ar an gcéad réalta ar tógadh grianghraf di agus ar sainíodh a speictream.

 

Tá Vega suite faoi chúig solasbliana fichead dínn, agus é tuairim is dhá oiread chomh trom leis an nGrian. Mar sin, cé go bhfuil sé geal, ní fathachréalta atá ann ach réalta príomsheichimh atá cuíosach cóngarach dúinn. Tá sé ag rothlú ar a ais chomh sciobtha is go bhfuil sé leacaithe sna poil.

 

Tá an chuma ar an scéal go bhfuil diosca dusta timpeall ar Vega, agus na réalteolaithe ag déanamh go bhfuil pláinéad mór, cosúil le hIúpatar, ag fithisiú Vega chomh maith.

 

voltas (an voltas, an voltais) - Is é an voltas difríocht an phoitéinsil leictrigh idir dhá phointe, agus is é an volta an t-aonad a thomhaiseas é. Tá voltas éigin de dhíth le go bhféadfadh sruth leictreach a bheith ann idir an dá phointe seo, nó is éard is sruth leictreach ann, go bunúsach, ná iarracht an nádúir an difríocht phoitéinsil sin a laghdú.

 

Is minic a chuirtear an ciorcad leictreach i gcomparáid le heas uisce: is é an voltas airde na heasa, agus is é an sruth leictreach sruth an uisce. Má ardaítear an voltas, laghdófar an sruth leictreach a fhreagraíos don fhuinneamh chéanna. Úsáidtear voltais arda sna línte cumhachta, nó mar sin, is féidir an sruth leictreach a íosmhéidiú. Is féidir dearcadh ar na línte cumhachta mar fhriotóirí a tháirgeas teas, agus is leis an teas seo a chailltear fuinneamh. Tá an caillteamas sin ag brath ar an sruth, agus mar sin, is féidir an caillteamas a íosmhéidiú tríd an sruth a laghdú.

 

Scéal eile áfach go mbíonn sé thar a bheith dainséarach don duine baint don líne ardvoltais, nó maróidh an turraing leictreach é ar an toirt.

 

xeanón (an xeanón, an xeanóin) - Is é an xeanón an dara ceann is troime de na triathgháis, agus an ceann is troime a bhfuil iseatóip chobhsaí aige. Le fírinne, tá naoi n-iseatóp nádúrtha ag an dúil seo, ach ar ndóigh, is féidir iseatóip radaighníomhacha a tháirgeadh go saorga.

 

Tá iarsmaí beaga xeanóin san atmaisféar, timpeall ar 0.9 milliúnú cuid, agus nuair a scartar ocsaigin agus nítrigin an aeir ó chéile, faightear xeanón mar sheachthoradh in éineacht leis na triathgháis eile.

 

Mar is dual don triathghás níl an xeanón araiciseach chun imoibriú leis na dúile ceimiceacha eile, ach is féidir leis an bhfluairín - an t-ocsaídeoir is láidire de na dúile ar fad - é a ocsaídiú, ionas go bhfaighfear fluairídí éagsúla xeanóin. D'éirigh leis na saineolaithe xeanón agus ocsaigin a cheangal in ocsaídí xeanóin freisin. Tríd is tríd, áfach, bíonn comhdhúile an xeanóin éagobhsaí sophléasctha, go háirithe le teocht an tseomra.

 

Úsáidtear xeanón sna lampaí xeanóin agus i ngléasra léasair.

 

zónóis (an zónóis, na zónóise; na zónóisí, na zónóisí) - Is é is ciall le zónóis ná galar ar féidir leis an duine é a tholgadh ó ainmhí. Zónóisí iad an t-antrasc, an confadh, an tsisteasóimiáis, an calar, an einceifileapaite spúinseach bhólachta (”galar na bó mire”, galar Creutzfeldt-Jakob) agus a lán eile.